Η εθελοντική ομάδα πολιτών η οποία έχει συσταθεί από το 2008 και δραστηριοποιείται στην προσπάθεια καταγραφής, τεκμηρίωσης και ανάδειξης του βενετσιάνικου Πύργου του Ρολογιού του Ρεθύμνου, του μοναδικού αυτού μνημείου της κρητικής ιστορίας, βρίσκεται στην ευχάριστη θέση να ανακοινώσει ότι, μέλος της απόκτησε πρόσφατα από ηλεκτρονική δημοπρασία μία -άγνωστη έως σήμερα- πρωτότυπη φωτογραφία του Πύργου του Ρολογιού, του έτους 1943.
Εξ όσων γνωρίζουμε, η φωτογραφία αυτή αποτελεί τη δεύτερη παγκοσμίως η οποία δημοσιοποιείται. Η πρώτη δημοσιεύτηκε το 1995 στο βιβλίο του ιατρού και ιστοριοδίφη Νίκου Α. Κοκονά, «Το Βενετσιάνικο Ρολόι του Ρεθύμνου» [1]. Οι προαναφερόμενες 2 φωτογραφίες απεικονίζουν τον Πύργο του Ρολογιού, την ίδια περίπου χρονική περίοδο, όπως είχε «αποκαλυφθεί» από τα γύρω του κτίσματα μετά το 1939 και λίγο πριν την ανιστόρητη και επιπόλαιη κατεδάφισή του από την τότε δημοτική Αρχή της πόλης, κάτι που συνέβη την ταραγμένη περίοδο λίγο μετά την γερμανική Κατοχή, τον Ιανουάριο του 1945.
1. Λίγα ιστορικά στοιχεία για τον Πύργου Ρολογιού στο Ρέθυμνο
Ουσιαστικά το «Ρολόι», όπως το αποκαλούσαν οι Ρεθεμνιώτες, ήταν ένας ψηλός πέτρινος πύργος σχεδόν τετραγωνικής κάτοψης. Στην κύρια πλευρά του (νότια) είχε τοποθετηθεί δίσκος ρολογιού με ανάγλυφους λατινικούς αριθμούς και λαξευμένες τις παραστάσεις του ζωδιακού κύκλου, όπως επίσης και το λιοντάρι του Αγ. Μάρκου, σύμβολο της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας της Βενετίας, πάνω από το τοξωτό υπέρθυρο. Οι εξωτερικές διαστάσεις του σε κάτοψη υπολογίζονται με νεότερες μετρήσεις σε περίπου 6,5μ. x 6,5μ. Το θύρωμα του Πύργου Ρολογιού αποτελείτο από πελεκητούς λίθους τοποθετημένους κατά ξεχωριστό τρόπο, εναλλάξ σε εξέχουσες και εισέχουσες σειρές. Το ύψος του υπολογίζεται περί τα 16,5 μέτρα και καθιστούσε τον Πύργο Ρολογιού το υψηλότερο κτίσμα στο βενετσιάνικο Ρέθυμνο.
Η θέση του ήταν επί της σημερινής οδού Αρκαδίου αρ.220-222-224. Αν σήμερα μπαίνοντας κάποιος στο μπαρ «Ρολόι», κοιτάξει το εξωτερικό της αριστερής πλευράς της εισόδου, θα δει εντοιχισμένο τμήμα από το ΒΔ θύρωμα του Πύργου. Δεν είναι γνωστή με σιγουριά η ακριβής χρονολογία αρχικής κατασκευής του Πύργου του Ρολογιού, παρά μόνο εκείνη της επισκευής του, το 1601 όπως μαρτυρούσε και η σχετική επιγραφή. Στην τελευταία περίοδο της Βενετοκρατίας στο Ρέθυμνο, το Ρολόι είχε άμεση επαφή με τη Loggia και την Κρήνη Rimondi, καθώς αποτελούσαν δημόσια κτίρια και γωνιακά σημεία της Μεγάλης Πλατείας (Piazza) του Ρεθύμνου. Ο Πύργος διακρίνεται άλλωστε σε πολλές από τις απεικονίσεις (piante & vedute) της περιόδου. Είναι άξια λόγου η σπανιότητά του, αφού στην Κρήτη μόνο το Ρέθυμνο διέθετε ένα ρολόι σε πύργο, ως αυθύπαρκτο αρχιτεκτόνημα.
Στα νεότερα χρόνια ο σπουδαίος αρχαιολόγος Giuseppe Gerola, περί το 1900, περιόδευσε στην Κρήτη επικεφαλής ομάδας για την καταγραφή των μνημείων του νησιού μας. Φτάνοντας στην παλιά πόλη του Ρεθύμνου, βρήκε τον Πύργο του Ρολογιού του Ρεθύμνου περιτριγυρισμένο από καταστήματα και από το εσωτερικό τους τον αποτύπωσε. Ο Gerola στο έργο του [2] περιλαμβάνει σχέδιο με απεικόνιση ολόκληρου του Πύργου, στο δώμα του οποίου εικονίζεται υπαίθρια καμπάνα [Εικ. 1]. Ας σημειωθεί, σε συνέχεια των παραπάνω, ότι διαβάζοντας τον τόμο ΙΙΙ του έργου όπου καταγράφονται τα βενετσιάνικα δημόσια διοικητικά οικοδομήματα της Κρήτης, στην κατηγορία «Πύργοι Ρολογιών», ο ρεθεμνιώτικος αποτελεί τη μοναδική καταγραφή!
Εικ.1 Πρόταση αναπαράστασης Πύργου Ρολογιού, από το έργο του G.Gerola, τόμος ΙΙΙ, σελ.74
Το 1939 Ο Πύργος του Ρολογιού κάνει ξανά την εμφάνισή του! Ο Δήμος απαλλοτρίωσε τα γύρω καταστήματα για την επέκταση της σημερινής οδού Αρκαδίου. Έτσι αποκαλύφθηκε από 3 πλευρές ο Πύργος, όπως είχε απομείνει στα 2/3 περίπου του ύψους του και κηρύχθηκε διατηρητέο μνημείο (1ο ΦΕΚ 102/Α/1939 & 2ο ΦΕΚ 227/Β/1941). Σε αυτή την κατάσταση παρέμεινε κατά τα χρόνια του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου. Εν μέσω Κατοχής, στη φωτογραφία την οποία περί το 1943/44 τράβηξε ο Γερμανός Erhard Gudrich, φαίνεται ενιαίο το τμήμα του Πύργου του Ρολογιού όπως φαινόταν πλέον μετά τις απαλλοτριώσεις. Η συγκεκριμένη φωτογραφία, όπως αναφέρθηκε, είναι εκείνη η οποία πρωτοπαρουσιάστηκε στο βιβλίο του Ν.Α. Κοκονά [Εικ.2].
Εικ.2 1η δημοσιευμένη φωτογραφία του Πύργου Ρολογιού στο Ρέθυμνο, περιόδου 1943/44, από τη μονογραφία του Ν.Κοκονά για το Ρολόι του Ρεθύμνου, μοναδική -έως πρόσφατα
2. Το ιστορικό της πρόσφατης 2ης φωτογραφίας
Η 2η φωτογραφία που αποκτήθηκε πρόσφατα και για την οποία γίνεται λόγος στην αρχή, ανακαλύφθηκε τέλη Οκτωβρίου 2017, όταν αναρτήθηκε σε δημοπρασία μέσω δημοφιλούς ιστότοπου ηλεκτρονικών συναλλαγών. Πωλητής ήταν ένα γερμανικό κατάστημα με διαρκή παρουσία στο χώρο των ιστορικών φωτογραφιών. Μάλιστα το συγκεκριμένο κατάστημα την περίοδο εκείνη δημοπρατούσε συνεχώς κι άλλες φωτογραφίες εποχής 1941-1945, τόσο από την Κρήτη, όσο και από διάφορες περιοχές της Ελλάδας, καθώς και άλλων χωρών.
Η φωτογραφία εντοπίστηκε από ασχολούμενους με την αναζήτηση και παρουσίαση ιστορικών τεκμηρίων της Κρήτης –όπως η αξιέπαινη κυρία Ελένη Καπελώνη-Σημαντήρη. Ο εντοπισμός και η είδηση για την επικείμενη δημοπρασία δημοσιοποιήθηκε στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ιδιαίτερα σε κάποια, με θεματολογία την τοπική ιστορία. Ο διαμένων στην Αθήνα φίλος μας κ.Στρατής Σταυρουλάκης, από την πρώτη στιγμή έστειλε προσωπική ειδοποίηση για το θέμα. Κάπως έτσι, ενημερώθηκαν αρχικά μέλη της πρωτοβουλίας μας. Αργότερα επίσης, έγινε και σχετική αναφορά στον τοπικό ημερήσιο Τύπο. Η δημοπρασία ήταν συναρπαστική και κρίθηκε στα τελευταία δευτερόλεπτα, όπου με διαδοχικά «χτυπήματα» η τιμή ανέβηκε πολύ πάνω από την αρχική τιμή εκκίνησης! Το τελικό τίμημα, εικάζουμε, θα εξέπληξε και τον ίδιο τον Γερμανό πωλητή, που ίσως αρχικά να μην γνώριζε την ιστορικότητα και σπανιότητα του εικονιζόμενου θέματος.
3. Η αποκτηθείσα φωτογραφία
Οι διαστάσεις του χαρτιού της φωτογραφίας είναι περ.7χ10 cm. Η εικόνα σαρώθηκε σε υψηλή ανάλυση (4800dpi), ώστε να επεξεργαστεί λεπτομερέστερα. Εδώ παρουσιάζεται ολόκληρη, σε προσαρμοσμένη ανάλυση, λόγω χωρητικότητας αρχείου.
Εικ.3. Η φωτογραφία του Πύργου Ρολογιού στο Ρέθυμνο, τον Μάιο του 1943, που πρόσφατα (2017) αποκτήθηκε από μέλος της Πρωτοβουλίας, μέσω δημοπρασίας. Ως προς τη διαθεσιμότητά της βλ. την τελευταία παράγραφο του παρόντος κειμένου
Το οπίσθιο μέρος της φωτογραφίας φέρει το λογότυπο του χαρτιού εκτύπωσης ”Αgfa _Brovira” και με μολύβι σε καλλιγραφικά γερμανικά τα εξής:
“ Stadttor in Rethymnon auf Kreta Mai 1943 ”
=> « Πύλη πόλης στο Ρέθυμνο Κρήτης Μάιος 1943 »
4. Αποτίμηση και ανάλυση
Η φωτογραφία είναι η 2η ιστορικά η οποία, συγκρινόμενη με την προηγούμενη, δημοσιευμένη από τον Νίκο Α. Κοκονά [1], απεικονίζει τον Πύργο από την ίδια άποψη, την ίδια περίοδο, αλλά με κάποιες διαφορές, τις οποίες θεωρούμε αξιοσημείωτες:
- Παρουσιάζεται η 3η διάσταση, εκείνη του βάθους, για την οποία δεν είχαμε ως τώρα σημαντική γνώση. Επίσης, σε συνδυασμό με τη φωτογραφία της Εικ.2, με το σωζόμενο τμήμα θυρώματος και με το περίγραμμα του τμήματος του ανάγλυφου λέοντα (ο οποίος διασώζεται σήμερα σε μέτρια κατάσταση, Εικ.4), είναι δυνατόν κατ’ αναλογία να προσδιοριστεί ακριβέστερα το ύψος και να αποδοθούν οι εξωτερικές διαστάσεις του οικοδομήματος. Ο Gerola αναφέρει εσωτερικές διαστάσεις 4,80μ χ 4,40μ, χωρίς να κάνει αναφορά σε ποια πλευρά αντιστοιχεί κάθε διάσταση. Επίσης, δεν αναφέρει ρητά το εκτιμώμενο ύψος του οικοδομήματος, το οποίο όμως μπορεί να υπολογιστεί από τη σχεδιαστική αναπαράσταση [Εικ.1].
Εικ.4. Ανάγλυφος λέοντας από τη νότια (κύρια) όψη του Πύργου του Ρολογιού. Βρίσκεται σήμερα εκτεθειμένος στην αυλή της Loggia Ρεθύμνου
- Εμφανίζονται αρχιτεκτονικές λεπτομέρειες όπως οι καμπυλωτές διαμορφώσεις των εισεχόντων και εξεχόντων λίθων γύρω από τους κίονες και άλλες με μεγαλύτερη ακρίβεια, ώστε να μπορούν να αποδοθούν οι πραγματικές τους διαστάσεις και έτσι να βελτιωθεί η σχεδιαστική αναπαράσταση του σχεδίου Gerola.
- Ένα όμως ιδιαίτερα σημαντικό, κατά τη γνώμη μας, εύρημα από τη φωτογραφία αποτελεί το ότι, στην ανατολική πλευρά δεν υπήρχε ανάγλυφος διάκοσμος αλλά ούτε εισέχουσες και εξέχουσες οριζόντιες σειρές λίθων. Το εύρημα συμπληρώνει τη λεπτομέρεια που αποτυπώνεται φωτογραφικά από τον Gerola σε φωτογραφία [(2), τόμος ΙΙΙ σελ.73], όπου αμυδρά εμφανίζεται και η δυτική πλευρά, επίσης χωρίς ανάγλυφο διάκοσμο και τέτοιες σειρές λίθων.
- Στη φωτογραφία επίσης διακρίνεται αμυδρά η πιθανή ύπαρξη δευτερεύοντος μικρότερου ανοίγματος/θυρώματος στην ανατολική (δεξιά όπως εικονίζεται) πλευρά. Αν όντως αυτό ισχύει, επιβεβαιώνει διασωθείσες μαρτυρίες παλαιών Ρεθεμνιωτών [(1), σελ.134].
- Τα παραπάνω πιστεύουμε ότι δίδουν έναυσμα για υποθέσεις σχετικά με το ιστορικό του Πύργου ως προς τη χρήση του διαχρονικά, αλλά και τη μορφή του. Τολμώντας τον συνειρμό, θα μπορούσε να συνδυάσει κάποιος την απουσία διάκοσμου στην ανατολική και δυτική πλευρά με τα υπάρχοντα στοιχεία ως προς τη θέση του πρώτου οχυρωμένου οικιστικού πυρήνα του Ρεθύμνου, του “Castrum Rethemni” ή αργότερα “Castel Vecchio” (καταστράφηκε πιθανότατα κατά την επιδρομή του Ουλούτς Αλή το 1571) και να θεωρήσει τον Πύργο ή -κάποιον προϋφιστάμενο Πύργο- ως τμήμα παλαιότερων οχυρωματικών έργων, τα οποία συνεχιζόταν βορειοανατολικά και νοτιοδυτικά. Συνεχίζοντας, θα μπορούσε κάποιος να υποθέσει ότι πριν τις καταστροφές, στον όποιο προϋφιστάμενο Πύργο υπήρχε κάποιο ηλιακό ρολόι. Αυτό πιθανώς μετά τον καταστροφικό σεισμό του 1595, αντικαταστάθηκε με μηχανικό -εξ ου και ο εικονιζόμενος στο σχέδιο Gerola -και στη φωτογραφία ως υπόλειμμα- Ζωδιακός Kύκλος τον οποίο διαθέτουν τα μηχανικά, αλλά όχι τα ηλιακά ρολόγια [3]- αφού η Μηχανική και η Τεχνολογία της εποχής είχε, ήδη πριν το 1600, εξελιχθεί και επέτρεπε την εγκατάσταση μηχανικών ρολογιών σε ευημερούσες πόλεις.
5. Συνέχιση προσπαθειών
Ως πρωτοβουλία συνεχίζουμε συλλογικά τις προσπάθειές μας σε τρία κυρίως επίπεδα: της έρευνας για την ιστορική καταγραφή και τεκμηρίωση του Πύργου του Ρολογιού – της διερεύνησης τρόπου/τρόπων ανάδειξης-προβολής του αρχιτεκτονήματος και της ιστορίας του με σύγχρονα μέσα – της συμμετοχής στα κοινωνικά πολιτιστικά τεκταινόμενα της πόλης και εθελοντικές προσπάθειες άλλων ομάδων.
Ευχαριστούμε τους φορείς, τους θεσμικούς παράγοντες, τους πανεπιστημιακούς, αλλά ιδιαιτέρως τις φίλες και τους φίλους για τη στήριξή τους αυτά τα 10 χρόνια που αισίως συμπληρώνουμε φέτος ως ομάδα. Επίσης ευχαριστούμε όλους τους Ρεθεμνιώτες για τις διά ζώσης συνεντεύξεις με προσωπικές μαρτυρίες γύρω από το θέμα, τις οποίες δέχτηκαν ευγενικά να μας παραχωρήσουν.
Το ταξίδι στην ιστορία συνεχίζεται με όραμα, ακόμα και στους δύσκολους καιρούς που βιώνουμε. Άλλωστε, όπως είχε πει και ο ποιητής Γκαίτε: «ό,τι άριστο μπορεί να μας δώσει η ιστορία είναι ο ενθουσιασμός που διεγείρει τις ψυχές μας»!, αλλά και ο ντόπιος μαντιναδολόγος : “Η ρίζα θρέφει (ν)τη κορφή / κι’ η ρίζα (ν)τη ξεραίνει / κι ας βρίσκεται στη γης χωστή / και καταφρονεμένη”.
6. Για να διατηρηθεί η τοπική ιστορία
Η πρωτοβουλία μας ευχαρίστως και με προσμονή θα παραχωρούσε την πρωτότυπη πρόσφατα ανακαλυφθείσα φωτογραφία, σε ένα Μουσείο και Αρχείο Ιστορίας της Πόλης μας-του Ρεθύμνου. Η υλοποίηση μιας τέτοιας δομής έχει ήδη προταθεί δημοσίως από θεσμικούς παράγοντες, ιστοριοδίφες, λαογράφους αλλά και από απλούς πολίτες της περιοχής μας. Άλλωστε, στα βήματα των ερευνητών και καταγραφέων της τοπικής ιστορίας βαδίζουμε, αναζητώντας τους κρυμμένους θησαυρούς του τόπου αλλά και του πολιτισμού μας γενικότερα. Σε ένα τέτοιο μουσείο, θα μπορούσαν να διαφυλάσσονται, συντηρούνται, εκτίθενται, καταχωρίζονται και ερευνώνται τεκμήρια όπως φωτογραφίες, ιστορικά και άλλα καθημερινής χρήσης αντικείμενα, σπάνια βιβλία, ταινίες εικόνας-ήχου, έγγραφα-χειρόγραφα, προσωπικές καταγραφές, έργα τέχνης τοπικού ενδιαφέροντος. Πολλά τέτοια τεκμήρια ίσως σήμερα βρίσκονται «κλεισμένα» σε ιδιωτικούς χώρους, με κίνδυνο να περιέλθουν σε απαξία και να μείνουν αναξιοποίητα ή να χαθούν. Παράδειγμα αποτελούν οι πολυτιμότατες συλλογές που με θυσίες έχουν καταφέρει να δημιουργήσουν παλαιότεροι και σύγχρονοι διακεκριμένοι Ρεθύμνιοι ιστοριοδίφες ερευνητές συλλέκτες -άνδρες και γυναίκες. Η ανάδειξη αυτών των συλλογών είναι ένα ζητούμενο. Ιδιαιτέρως δε στις λυπηρές περιπτώσεις που κάποιο πρόσωπο το οποίο έχει συλλέξει τέτοιο αρχειακό υλικό φεύγει από τη ζωή, προκύπτει αδήριτη ανάγκη και χρέος, το υλικό αυτό πρωτίστως να διαφυλαχθεί, να καταγραφεί και στην πορεία να αξιοποιηθεί με τον προσφορότερο τρόπο.
Έως όμως την ίδρυση και στέγαση ενός Μουσείου και Αρχείου Τοπικής Ιστορίας και στην πόλη μας, όπως έχει γίνει σε άλλες πόλεις με επιτυχία, η αποκτηθείσα φωτογραφιούλα διατίθεται εκ μέρους μας δωρεάν με αναφορά στην πηγή, σαρωμένη σε ηλεκτρονική μορφή, μέσω email κατόπιν αιτήματος στο roloistorethymno@gmail.com από κάθε ενδιαφερόμενο άτομο.
ΑΝΑΦΟΡΕΣ
[1] Κοκονάς Ν.Α., «Το Βενετσιάνικο Ρολόι του Ρεθύμνου – Ένα Μνημείο της Κρητικής Αναγέννησης στην Πορεία του Χρόνου»- 3γλωσση έκδοση, Ρέθυμνο, 1995
[2] Gerola Giuseppe, «Monumenti Veneti nell’ Isola di Creta», Istituto Veneto di Scienze, Lettere ed Arti, Venezia, 1905-1932
[3] Λουλούδης Ηλίας, «Το βενετσιάνικο Ρολόι του Ρεθύμνου», άρθρο σε 4 μέρη στην ηλεκτρονική agonigrammi.wordpress.com , 26/1 – 30/1 -6/2 -12/2 έτος 2009
Με εκτίμηση,
τα μέλη της πρωτοβουλίας για την ανακατασκευή
του βενετσιάνικου ρολογιού
https://roloistorethymno.wordpress.com/
