Θεόδωρος Ι. Ρηγινιώτης
Στις 24 Ιουνίου ο λαός μας γιορτάζει μία από τις σημαντικότερες, πιο αγαπημένες και πιο πλούσιες σε λαογραφικό περιεχόμενο γιορτές του: την εορτή του «Άη Γιάννη του Κλήδονα», δηλαδή – όπως είναι το ορθό, εκκλησιαστικό όνομα της εορτής, που δηλώνει το περιεχόμενό της – το Γενέσιο του αγίου Ιωάννη του Προδρόμου και Βαπτιστή.
Για τη λαογραφική πλευρά της εορτής, δηλαδή τα λαϊκά έθιμα που συνόδευαν τον εορτασμό της, έχουν γραφτεί πάρα πολλά και κατά κανόνα πραγματοποιούνται και στις ημέρες μας αναπαραστάσεις τους από διάφορους πολιτιστικούς φορείς. Γι’ αυτό, δεν θα αναφέρουμε εδώ λεπτομέρειες. Μια αναζήτηση στο διαδίκτυο στη λέξη Κλήδονας θα προσφέρει σε κάθε ενδιαφερόμενο όλες τις πληροφορίες. Στο άρθρο μας έχουμε την πρόθεση αφενός να μιλήσουμε για το ιστορικό περιεχόμενο της εορτής (ποιο γεγονός δηλαδή εορτάζεται) και αφετέρου να διερευνήσουμε τη σύνδεσή της με το θερινό ηλιοστάσιο, που λαμβάνει χώρα περίπου την ίδια ημέρα και με το οποίο δεν είναι άσχετα φυσικά και τα λαϊκά έθιμα της εορτής, που έλκουν την καταγωγή τους από την αρχαία ελληνική θρησκεία.
Η γέννηση του αγίου Ιωάννη του Προδρόμου
Η σύλληψη (στη μήτρα της μητέρας του) και η γέννηση του αγίου Ιωάννη του Προδρόμου (ή όπως λέμε στην Εκκλησία «του Τιμίου Προδρόμου», όπου τίμιος = πολύτιμος) είναι δύο γεγονότα που αναφέρονται στο πρώτο κεφάλαιο του κατά Λουκάν Ευαγγελίου, μαζί με τον ευαγγελισμό της Θεοτόκου, που παρεμβάλλεται ανάμεσα. Σας προτρέπω να τα διαβάσετε εδώ, ή – σε νεοελληνική μετάφραση (απλή καθαρεύουσα, απολύτως κατανοητή όμως) – εδώ. Τα αναφέρουμε σε περίληψη:
Στην ορεινή περιοχή της Ιουδαίας ζούσαν ο ιερέας Ζαχαρίας και η σύζυγός του Ελισάβετ. Και οι δύο ήταν πολύ ευσεβείς, δίκαιοι και γενικά αληθινοί άνθρωποι του Θεού. Όμως είχαν περάσει τα χρόνια και δεν είχαν αποκτήσει παιδί, διότι η Ελισάβετ (όπως αναφέρει το ευαγγέλιο) ήταν στείρα. Κάποτε όμως, που ο Ζαχαρίας υπηρετούσε στο Ναό (δηλαδή το Ναό των Ιεροσολύμων, αυτόν που έμεινε στην ιστορία ως «ο Ναός του Σολομώντα» – αν και ήταν ο τρίτος ναός που είχε οικοδομηθεί στην ίδια θέση – και είναι ο μόνος ναός που αναγνώριζε η ιουδαϊκή θρησκεία της Παλαιάς Διαθήκης), εμφανίστηκε μπροστά του ο αρχάγγελο Γαβριήλ και τον πληροφόρησε ότι οι προσευχές του επιτέλους εισακούστηκαν και η σύζυγός του θα συλλάβει παιδί, αγόρι, που θα πρέπει να ονομαστεί Ιωάννης και το οποίο θα γίνει μεγάλος προφήτης και θα φέρει πάρα πολλούς ανθρώπους κοντά στο Θεό, έχοντας δύναμη αντίστοιχη με τον προφήτη Ηλία.
Ο Ζαχαρίας αρνήθηκε την πληροφορία του αγγέλου και ζήτησε αποδείξεις. Τότε ο άγγελος δήλωσε την ταυτότητα και τη θέση του στην ουράνια ιεραρχία και τον πληροφόρησε ότι θα έχανε τη φωνή του μέχρι να συνέβαιναν όσα του προανήγγειλε – αυτή θα ήταν η απόδειξη που του έδινε.
Η πράξη αυτή του αρχαγγέλου προκαλεί απορία σ’ εμάς, επειδή εκ πρώτης όψεως δεν συνάδει με την εικόνα που έχουμε για το Θεό: για ποιο λόγο να τιμωρήσει έτσι την αμφιβολία του ιερέα, η οποία επιπλέον ήταν απολύτως δικαιολογημένη – όντως οι άγιοι διδάσκαλοι του χριστιανισμού διδάσκουν ότι πρέπει να αμφιβάλλουμε όταν φαίνεται μπροστά μας κάτι υπερφυσικό, για να μην πέσουμε σε παγίδες πλάνης. Μάλιστα, και η ίδια η Παναγία αμφέβαλε όταν, έξι μήνες αργότερα, ο ίδιος άγγελος της ανακοίνωσε την επιλογή της για να γεννήσει το Χριστό, και όμως τότε ο άγγελος της εξήγησε ότι θα παρέμβει σ’ αυτήν η δύναμη του Αγίου Πνεύματος και της έδωσε ως απόδειξη ακριβώς την εγκυμοσύνη της Ελισάβετ, η οποία ήταν συγγενής της Παναγίας. Και η Παναγία, αφού συμφώνησε και δέχτηκε την πρόσκληση του Θεού και έμεινε έγκυος (με τη χάρη του Αγίου Πνεύματος και όχι φυσικά με τον ανύπαρκτο… κρίνο, ο μύθος του οποίου προέρχεται από τους αναγεννησιακούς ζωγραφικούς πίνακες) επισκέφτηκε την Ελισάβετ και είδε με τα μάτια της ότι ο άγγελος της είχε πει την αλήθεια.
Όμως θεωρώ ότι στο συμβάν με το Ζαχαρία σίγουρα υπάρχουν εσωτερικές λεπτομέρειες, τις οποίες δε γνωρίζουμε. Ίσως ο Ζαχαρίας (παρότι άγιος) κινήθηκε με αισθήματα ασέβειας ή και εγωισμού απέναντι στον άγγελο. Ίσως ο άγγελος, από την άλλη, έκανε αυτή την πράξη για να ενισχύσει με μια δοκιμασία την αγιότητα του Ζαχαρία και να αποδειχθεί η θεία ευλογία στη γέννηση του παιδιού, με το γεγονός ότι αργότερα, όταν ήταν η ώρα να δοθεί το όνομά του, οι συγγενείς της οικογένειας επέμεναν να ονομαστεί κι αυτό Ζαχαρίας και όχι Ιωάννης (όπως έλεγε η μητέρα του), αφού δεν υπήρχε κανείς με το όνομα Ιωάννης στην οικογένεια. Τότε ο Ζαχαρίας ζήτησε μια μικρή πλάκα και έγραψε πάνω «Ιωάννης». Αμέσως βρήκε τη φωνή του και όχι μόνο διηγήθηκε όλο το περιστατικό, αλλά έψαλε έναν ύμνο, που καταγράφεται στο κατά Λουκάν Ευαγγέλιο και έχει παίξει το ρόλο του στην υμνογραφία της Εκκλησίας μας (η «Ωδή του Ζαχαρία»).
Ο ευαγγελιστής Λουκάς καταλήγει γράφοντας ότι το παιδί μεγάλωνε, αύξανε μέσα του η χάρη του Θεού και βρισκόταν στις ερήμους, μέχρι να έλθει η ώρα της ανάδειξής του ενώπιον του ιουδαϊκού λαού.
Να σημειώσουμε εδώ ότι η Εκκλησία γιορτάζει τα γενέθλια τριών μόνο προσώπων: του Ιησού Χριστού (25 Δεκ.), της Παναγίας (8 Σεπτ.) και του Τιμίου Προδρόμου (24 Ιουνίου). Τα τρία αυτά γενέθλια συνδέονται άμεσα με το απολυτρωτικό έργο του Χριστού εναντίον του θανάτου και γι’ αυτό εορτάζονται. Κατά τα άλλα, οι περισσότερες εορτές των αγίων αντιστοιχούν στην ημέρα του επίγειου τέλους τους (του θανάτου τους –αν και στην Εκκλησία δεν μιλάμε για θάνατο, αλλά για κοίμηση, αν ο άνθρωπος τελειώθηκε ειρηνικά, ή για φόνο ή μαρτύριο, αν τελειώθηκε βίαια).
Θερινό ηλιοστάσιο και Κλήδονας
Η ημερομηνία της εορτής του Προδρόμου συμπίπτει περίπου με το θερινό ηλιοστάσιο, κατά το οποίο (λόγω των κινήσεων της Γης) σταματάει να μεγαλώνει η ημέρα και να μικραίνει η νύχτα και αρχίζει η αντίστροφη πορεία: μικραίνει η ημέρα και μεγαλώνει η νύχτα. Επειδή βέβαια η ημέρα είναι ακόμη πολύ μεγάλη και η νύχτα πολύ μικρή, πρέπει να περάσουν αρκετά ημερονύκτια μέχρι να γίνει αντιληπτή η διαφορά.
Στην εποχή μας, που η λατρεία της Γης σε μεγάλο βαθμό έχει επανέλθει και πολλοί άνθρωποι πιστεύουν ότι πρέπει να λατρεύουν σαν θεότητα τη Φύση, για να συνδεθούν ξανά με κάποιον φυσικό τρόπο ζωής, έχει επανέλθει και η λατρεία του ήλιου κατά το θερινό ηλιοστάσιο. Έτσι, κάθε χρόνο αυτές τις μέρες χιλιάδες άνθρωποι κάνουν «γιόγκα του Ήλιου» στην πασίγνωστη «Times Square» της Νέας Υόρκης, ενώ άλλοι πηγαίνουν στο Stonehenge (Στόουνχεντζ), το μεγαλιθικό μνημεία της Αγγλίας, που θεωρείται πανάρχαιος ναός του «θεού Ήλιου», και σε άλλα μέρη που είχαν σημασία για τις αρχαίες θρησκείες, και γιορτάζουν το θερινό ηλιοστάσιο με τελετές λατρείας του Ήλιου.
Αν όλοι αυτοί πιστεύουν όντως ότι η Γη, ο Ήλιος και η Φύση είναι θεοί ή τα κάνουν αυτά για συμβολικούς μόνον λόγους, δεν μπορώ να το γνωρίζω. Αυτό όμως που γνωρίζω με βεβαιότητα είναι ότι οι χριστιανοί δεν ενδιαφέρθηκαν για την αστρολογία και όχι μόνο δεν επηρεάστηκαν από τη λατρεία των ουρανίων σωμάτων και των φυσικών δυνάμεων, αλλά την απέρριπταν ρητά, απαντώντας ότι λατρεύουν το Δημιουργό του κόσμο (τον αληθινό Θεό) και αρνούνται να θεοποιήσουν και να λατρέψουν τα δημιουργήματα, τα οποία είναι απλώς μέρη του κόσμου και όχι θεοί. Αυτό μάλιστα απαντούσαν και όταν τους βασάνιζαν, τους αιώνες των διωγμών, για να τους εξαναγκάσουν να προσφέρουν λατρεία στις θεότητες της αρχαίας θρησκείας. Ο χριστιανισμός δηλαδή αποτελούσε τη φωνή της λογικής – ότι ο Ήλιος, τα άστρα, η Γη, τα ποτάμια, ο θάνατος, ο έρωτας κ.λ.π. δεν είναι θεοί, ότι δεν υπάρχει Μοίρα και πεπρωμένο, ότι η αστρολογία και η μαντεία είναι ανοησίες, ότι η έκσταση και οι αιματηρές θυσίες είναι κάτι επικίνδυνο και απορριπτέο κ.π.ά. – ως απάντηση στην παράλογη θρησκευτικότητα της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και όλων των ειδωλολατρικών θρησκειών (που ήταν γεμάτες δεισιδαιμονίες, άσκηση διαφόρων ειδών μαγείας και αιματηρές τελετές), όσο κι αν αυτό φαίνεται παράξενο στις μέρες μας.
Ο λόγος, για τον οποίο κάποιες σημαντικές χριστιανικές γιορτές συμπίπτουν με ημέρες σημαντικών αστρονομικών γεγονότων (ισημερίες και ηλιοστάσια), που αναπόφευκτα ήταν και ημέρες λατρείας για τις αρχαίες θρησκείες, είναι απλώς ότι οι γιορτές τοποθετήθηκαν μέσα στο έτος με βάση το ημερολόγιο που ίσχυε στα αρχαία χρόνια, το οποίο άρχιζε από το Σεπτέμβριο (ως πρώτο μήνα) και μάλιστα, όπως θα αναφερθεί παρακάτω, από τις 23 Σεπτεμβρίου, ημέρα της φθινοπωρινής ισημερίας. Λεπτομέρειες για το θέμα παραθέτουμε από το κείμενο Πώς τοποθετήθηκαν μέσα στο έτος οι εορτές των γεγονότων της Καινής Διαθήκης του καταξιωμένου καθηγητή της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Ιωάννη Φουντούλη:
«Παίρνοντας ως χρονολογική αφετηρία την αρχή της ινδίκτου, δηλαδή την 1η Σεπτεμβρίου, που ήταν πρωτοχρονιά κατά τους αιώνες της διαμορφώσεως του εορτολογίου μας, διακρίνουμε κάποια προσπάθεια διατηρήσεως της ιστορικής συνέχειας στις βασικές τουλάχιστον εορτές, όπου τούτο ήταν δυνατό.
Έτσι η σύλληψη του Προδρόμου, το πρώτο γεγονός της ευαγγελικής ιστορίας [κατά Λουκάν, κεφ. 1], τοποθετείται στις 23 Σεπτεμβρίου, στην παλαιά πρώτη του έτους, και η γέννηση της Θεοτόκου στις 8 Σεπτεμβρίου πιθανόν μετά τη μετάθεση της πρωτοχρονιάς στην 1η του μηνός αυτού.
Έπονται τα εισόδια της Θεοτόκου και η εορτή των Χριστουγέννων, με τις μνήμες των προφητών που ελκύσθηκαν στην προεόρτιο περίοδό της (*), η περιτομή, η υπαπαντή, τα γεγονότα του πάθους και της αναστάσεως και η πεντηκοστή και το έτος κατακλείεται τον Αύγουστο με την κοίμηση της Θεοτόκου και το θάνατο του Βαπτιστού.
Πλήρης ιστορική κατάταξη δεν ήταν εξ υπαρχής δυνατή, αφού, με βάση τον προσδιορισμό των Χριστουγέννων στις 25 Δεκεμβρίου, θα έπρεπε ο ευαγγελισμός να τοποθετηθεί εννιά μήνες πριν (25 Μαρτίου (**)), έξι μήνες πριν από αυτόν η σύλληψη του Βαπτιστού (23 Σεπτεμβρίου) [σύμφωνα με το κατά Λουκάν 1, 36] και εννιά μήνες μετά η γέννησή του (24 Ιουνίου), όπως και η σύλληψη της αγίας Άννης εννέα μήνες πριν από το γενέσιον της Θεοτόκου (9 Δεκεμβρίου – 8 Σεπτεμβρίου). Πάντοτε υπήρχε η έννοια της συμβατικότητας του εορτολογικού σχήματος.
[…] Εκτός από τις μνήμες των προφητών και των δικαίων της Παλαιάς Διαθήκης, των κατά σάρκα προπατόρων του Χριστού, που κατέλαβαν […] την προ των Χριστουγέννων περίοδο, οι μνήμες των αγίων καθορίζονταν κυρίως την ημέρα του θανάτου τους, την γενέθλιο εν Θεώ ημέρα τους. […]»
Φουντούλης, Ι. (1993). Λειτουργική Α ́. Εισαγωγή στη Θεία Λατρεία. Θεσσαλονίκη, σ. 117-120. Περιλαμβάνεται στο βιβλίο Θρησκευτικών της Α΄ Λυκείου, σελ. 94.
(*) Δηλαδή οι μνήμες πολλών προφητών της Παλαιάς Διαθήκης τοποθετήθηκαν στην προεόρτιο περίοδο των Χριστουγέννων (μέσα στη νηστεία πριν τα Χριστούγεννα) επειδή εκείνοι προφήτευσαν τον ερχομό του Χριστού. Παραδείγματα οι προφήτες Αβδιού (19 Νοεμβρίου), Ναούμ, Αββακούμ και Σοφονίας τις πρώτες μέρες του Δεκέμβρη, Αγγαίος και Δανιήλ μέσα Δεκεμβρίου.
(**) Από εδώ: …Γιατί, ήδη ο Χριστιανός ιστορικός Sextus Julius Africanus κατόπιν έρευνας, είχε πει πως ο Ευαγγελισμός έγινε στις 25 Μαρτίου, οπότε η γέννηση του Χριστού πρέπει να έγινε στις 25 Δεκεμβρίου.
