Θεόδωρος Ι. Ρηγινιώτης
Η βυζαντινή αγιογραφία, δηλ. η ζωγραφική των εκκλησιαστικών εικόνων, είναι μια τέχνη συμβολική, όχι ρεαλιστική. Δεν ενδιαφέρεται δηλαδή να απεικονίσει ένα πρόσωπο όπως πραγματικά ήταν ή ένα γεγονός όπως πραγματικά έγινε (ούτε, έστω, όπως το φαντάστηκε ο αγιογράφος), αλλά να εκφράσει το νόημα που έχει αυτό το γεγονός ή η ζωή αυτού του προσώπου στη θεολογία της Εκκλησίας και τα μηνύματα που έχει να προσφέρει για τη ζωή των ανθρώπων διαχρονικά.
Γι’ αυτό οι απεικονίσεις των αγίων και των γεγονότων, που ζωγραφίζονται στη βυζαντινή αγιογραφία, κατά βάσιν είναι όλες παρόμοιες, επειδή ο αγιογράφος δεν εκφράζει τον εαυτό του (τη φαντασία του ή τον ψυχισμό του), αλλά τη διδασκαλία της Εκκλησίας, την οποία με την τέχνη του μεταδίδει σ’ εμάς. Η αγιογραφία είναι μια εκκλησιαστική τέχνη (ή αλλιώς, «λειτουργική τέχνη») και όχι προσωπική τέχνη, όπως η ζωγραφική που αναπτύχθηκε στον δυτικό κόσμο από το Μεσαίωνα και εντεύθεν. Η δυτική ζωγραφική άσκησε επιρροές και στον ορθόδοξο κόσμο, ιδίως μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης, αλλά οι εικόνες που αγιογραφούνται με δυτικές επιδράσεις είναι προσωπικά έργα κάθε καλλιτέχνη, ενώ οι εικόνες που αγιογραφούνται σύμφωνα με τα βυζαντινά πρότυπα είναι εικόνες της Εκκλησίας. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν αναδεικνύεται ο προικισμένος αγιογράφος – σπουδαίοι αγιογράφοι, όπως ο Θεοφάνης ο Κρης, ο Μανουήλ Πανσέληνος, ο άγιος Ανδρέας Ρουμπλιώφ στη Ρωσία και πολλοί άλλοι, φιλοτέχνησαν αριστουργήματα τεράστιας καλλιτεχνικής αξίας, που αποτελούν τα αυθεντικά πρότυπα για τους μετέπειτα αγιογράφους όλων των αιώνων.
Πάντως, επειδή η βυζαντινή αγιογραφία, όπως είπαμε, είναι συμβολική και όχι ρεαλιστική, έχει θεωρηθεί πρόδρομος της μοντέρνας ζωγραφικής, όπως αντίστοιχα και το δημοτικό μας τραγούδι σε πολλές περιπτώσεις έχει θεωρηθεί πρόδρομος της μοντέρνας ποίησης.
Ας αναφέρουμε λοιπόν λίγα λόγια για το νόημα που διαθέτει κάθε ένα από τα πολλά στοιχεία που περιλαμβάνει η ορθόδοξη εικόνα της Γέννησης του Χριστού.
Η εικόνα των Χριστουγέννων
Στο κέντρο εικόνας ξεχωρίζει η Θεοτόκος με το νεογέννητο Χριστό μέσα στο γνωστό από την παράδοση σπήλαιο της γεννήσεως, που χρησίμευε ως στάβλος και που εκεί, κατ’ ανάγκην, έγινε η γέννηση, γιατί δεν υπήρχε χώρος σε ανθρώπινη κατοικία (έτσι ο Βασιλιάς των ουρανών γεννήθηκε σαν ταπεινός άστεγος, πράγμα που σημαίνει πολλά για τον τρόπο που βλέπει το Θεό ο χριστιανισμός!). Το σπήλαιο αυτό είναι γνωστό έξω από τη Βηθλεέμ, διότι από τον 2ο κιόλας αιώνα αποτελούσε ιερό χώρο για τους χριστιανούς: «Περί το 130 μ.Χ., το Άγιο Σπήλαιο μετατράπηκε σε τόπο προσκυνήματος για τους χριστιανούς. Ο Ωριγένης, που επισκέφθηκε την Παλαιστίνη το 213 μ.Χ., αναφέρει πως η συγκεκριμένη περιοχή “ήταν περιφανής και το χριστιανικό προσκύνημα ξακουστό, ακόμα και ανάμεσα στους εθνικούς”» (Βικιπαίδεια, λήμμα «Βασιλική της Γεννήσεως» στη Βηθλεέμ).
Στην εικόνα, το εσωτερικό του σπηλαίου είναι κατασκότεινο, για να δηλώσει το σκοτάδι, στο οποίο ήταν βυθισμένος ο προχριστιανικός κόσμος, ενώ πίσω από τη φάτνη (το παχνί, την ταΐστρα) με το θείο βρέφος στέκονται δυο ζώα, ένα βόδι κι ένα γαϊδουράκι, για τα οποία θα μιλήσουμε στη συνέχεια.
Η Παναγία (η Θεοτόκος) κοιτάζει το μικρό Ιησού με λατρεία, γονατισμένη, με τα χέρια σταυρωμένα σε ένδειξη προσευχής, σημάδι πως το παιδάκι που έχει μπροστά της δεν είναι μόνο το μωρό της, αλλά και ο Υιός του Θεού, το ένα από τα Τρία Πρόσωπα της Αγίας Τριάδας, δηλ. ότι είναι και Θεός (γι’ αυτό εκείνη χαρακτηρίζεται «Θεοτόκος», από τις λέξεις Θεός και τόκος = γέννα, δηλ. μητέρα του Θεού). Σε κάποιες εικόνες, δεν το κοιτάζει, αλλά είναι στραμμένη προς την άλλη κατεύθυνση, για να τονιστεί ιδιαίτερα ότι το μωρό αυτό δεν γεννήθηκε με το φυσικό τρόπο που έχουν γεννηθεί όλοι οι άνθρωποι (να προσθέσουμε βέβαια εδώ ότι οι άγιοί μας, όπως ο άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, διδάσκουν ότι «ο Χριστός γεννήθηκε από γυναίκα, για να ευλογήσει τη γυναίκα, γεννήθηκε από παρθένο για να ευλογήσει την παρθενία και γεννήθηκε από αρραβωνιασμένη για να ευλογήσει και το γάμο»). Σε αυτή την περίπτωση, συχνά η Παναγία έχει στραμμένο το βλέμμα της προς ένα δέντρο, που συμβολίζει το “δέντρο του Ιεσσαί” (πατέρα του βασιλιά Δαβίδ), από το οποίο κατάγεται η ίδια και ο Ιησούς Χριστός (υπαινιγμός στην προφητεία Ησαΐας 11, στίχ. 10).
Το θείο βρέφος βρίσκεται μέσα στη φάτνη, όπου το ξάπλωσε η Μητέρα Του, αφού δεν είχε κρεββατάκι, τυλιγμένα στα «σπάργανα», δηλ. στα μωρουδιακά πανιά του, τις «φασκιές του» (αυτό αναφέρεται στο κατά Λουκάν ευαγγέλιο, κεφ. 2).
Όμως η φάτνη αυτή είναι έτσι ζωγραφισμένη, ώστε να μοιάζει με λάρνακα, δηλαδή με τα πέτρινα φέρετρα, στα οποία οι αρχαίοι τοποθετούσαν τα σώματα των νεκρών τους για την ταφή τους, και τα σπάργανα μοιάζουν με τα «εντάφια σπάργανα», δηλ. τα υφάσματα, με τα οποία οι Εβραίοι τύλιγαν τα σώματα των νεκρών (σύγκρινε με την εικόνα της Ανάστασης του Λαζάρου). Το συγκλονιστικό αυτό καλλιτεχνικό εύρημα σημαίνει ότι αυτό το μωρό κάποτε θα πεθάνει σε νεαρή ηλικία για τη σωτηρία των ανθρώπων! Έτσι, στην εικόνα της Γέννησης του Χριστού συνοψίζεται ολόκληρη η επίγεια ζωή Του, μέχρι το θάνατο.
Τα δύο ζώα που βρίσκονται πίσω απ’ τη φάτνη προέρχονται από μια προφητεία του προφήτη Ησαΐα στην Παλαιά Διαθήκη (περίπου 800 χρόνια προ Χριστού), όπου ο Θεός φέρεται να λέει: «Το βόδι γνωρίζει τον ιδιοκτήτη του και ο γάιδαρος τη φάτνη του κυρίου του, όμως ο Ισραήλ δεν με γνωρίζει και ο λαός δεν με καταλαβαίνει» (Ησαΐας, κεφ. 1, στίχος 3). Έτσι, τα δύο αυτά ζώα συμβολίζουν εκείνο το τμήμα του εβραϊκού έθνους που αναγνώρισε τον Ιησού ως Μεσσία (ως τον θεόσταλτο βασιλιά, δηλαδή, που είχαν προαναγγείλει οι προφήτες) και πίστεψε σ’ Αυτόν. [Σημείωση: Εβραίοι, Ιουδαίοι και Ισραηλίτες είναι το ίδιο έθνος, ο λαός που λάτρευε τον Θεό της Παλαιάς Διαθήκης και περίμενε τον ερχομό του Μεσσία σύμφωνα με τις προφητείες].
Στην κάτω μεριά της εικόνας, ο άγιος Ιωσήφ ο Μνήστωρ, ο αρραβωνιαστικός της Θεοτόκου (και, κατά το νόμο, σύζυγός της, που όμως – σύμφωνη με ομόφωνη γνώμη των πηγών – ποτέ δεν είχε κανονικές συζυγικές σχέσεις μ’ εκείνη) απεικονίζεται να κάθεται μακριά από την Παναγία και το μωρό, για να δηλωθεί ότι δεν είναι ο πραγματικός φυσικός πατέρας του παιδιού, αλλά μόνο θετός πατέρας Του και προστάτης της Μητέρας και του Βρέφους. Μάλιστα εικονίζεται σκεφτικός και προβληματισμένος, με έναν παράξενο άνθρωπο να του ψιθυρίζει, παραπέμποντας, όπως λέγεται, σε ένα γεγονός πριν τη γέννηση του Χριστού: όταν πληροφορήθηκε ότι η αρραβωνιαστικιά του ήταν έγκυος, νόμισε ότι τον είχε απατήσει με έναν άλλο άντρα και, επειδή ήταν δίκαιος (δηλαδή καλός άνθρωπος), αποφάσισε να τη χωρίσει κρυφά και να μην κάνει ευρύτερα γνωστό το γεγονός (όχι μόνο για να μην την εξευτελίσει, αλλά προφανώς και επειδή κατά τον εβραϊκό νόμο η μοιχεία ετιμωρείτο με θάνατο). Τότε τους εμφανίστηκε άγγελος Κυρίου, που τον πληροφόρησε ότι το μωρό εκείνο δεν προερχόταν από κάποιον άντρα, αλλά από τη δύναμη του Αγίου Πνεύματος, και ήταν ο σωτήρας που περίμενε από αιώνες ο ισραηλιτικός λαός (κατά Ματθαίον ευαγγέλιο, στο τέλος του κεφαλαίου 1). Ο παράξενος τύπος που του ψιθυρίζει, κατά την επικρατούσα ερμηνεία, συμβολίζει το διάβολο, που προσπαθεί να βάλει στο νου του αμφιβολίες.
Στην άλλη μεριά της εικόνας εικονίζεται το λεγόμενο «λουτρό» του Χριστού: μια μαία, η Σαλώμη, και η βοηθός της πλένουν το νεογέννητο μωρό. Η σκηνή αυτή είναι εμπνευσμένη από το λεγόμενο «Πρωτευαγγέλιο του Ιακώβου», ένα πρωτοχριστιανικό κείμενο που αφηγείται την ιστορία της Παναγίας, από τη γέννησή της μέχρι τη γέννηση του Χριστού και τη φυγή στην Αίγυπτο. Αυτό το βιβλίο, που δεν είναι μέσα στην Καινή Διαθήκη, οι χριστιανοί της αρχαίας εποχής θεώρησαν ότι διασώζει αρκετά ιστορικά στοιχεία και σε μεγάλο βαθμό έγιναν δεκτά. Σύμφωνα με ισχυρή παράδοση, η Σαλώμη αυτή ήταν συγγενής της Παναγίας. Η σκηνή του λουτρού εντάσσεται στην εικόνα, για να επισημάνει ότι ο Χριστός δεν είναι μόνο Θεός, αλλά και κανονικός άνθρωπος.
Στο πλάι της εικόνας (αριστερά όπως βλέπουμε) διακρίνονται οι Τρεις Μάγοι με τα άλογά τους να έρχονται, κοιτάζοντας το αστέρι, που λάμπει πάνω, ψηλά, και οι ακτίνες του φωτός του κατεβαίνουν μέσα στη σπηλιά (για μια επιστημονική διερεύνηση του άστρου, προτείνω το άρθρο “Κώδικας: Άστρο του Ιησού” – Μια επιστημονική προσέγγιση του Αστέρα της Βηθλεέμ, της πατρίδας & του ταξιδιού των Τριών Μάγων ). Οι Τρεις Μάγοι εικονίζονται συμβολικά ως προσωποποίηση των τριών περιόδων της ανθρώπινης ζωής: ένας νέος, ένας μεσήλικας και ένας γέροντας. Τα δώρα τους (κατά Ματθαίον, κεφ. 2), χρυσάφι, λιβάνι και σμύρνα, ερμηνεύτηκαν από τους αγίους διδασκάλους του χριστιανισμού ως σύμβολα του ότι το μωρό αυτό ήταν βασιλιάς (αυτό σήμαινε το χρυσάφι), ήταν και Θεός (γι’ αυτό πρόσφεραν το λιβάνι) και θα πεθάνει νέος (γι’ αυτό πρόσφεραν τη σμύρνα – δηλ. σμύρνη, όπως το όνομα της πόλης Σμύρνη, που δεν έχει σχέση βέβαια με τα Χριστούγεννα – ένα πολύτιμο άρωμα που το χρησιμοποιούσαν για να αλείψουν το σώμα των νεκρών πριν την ταφή).
Τέλος, στην πάνω μεριά της εικόνας παριστάνεται πλήθος αγγέλων, που έψαλλαν «δόξα εν υψίστοις Θεω και επί γης ειρήνη, εν ανθρώποις ευδοκία» στο όραμα των πιστών βοσκών (Λουκάν, κεφ. 2) και στην άλλη μεριά ο άγγελος που εμφανίστηκε στους βοσκούς («ποιμένες» λέει το ευαγγέλιο, όπως είναι η λέξη βοσκοί στ’ αρχαία ελληνικά) και τους αποκάλυψε ότι «γεννήθηκε για σας σήμερα σωτήρας, που είναι ο Χριστός, ο Κύριος». Μάλιστα ο άγγελος τους είπε αμέσως «μη φοβάστε» (Λουκ. 2, στίχ. 10) και είναι χαρακτηριστικό ότι οι άγγελοι και ο ίδιος ο Χριστός σε πολλές περιπτώσεις μέσα στα ευαγγέλια λένε στους ανθρώπους μη φοβάστε, σημάδι ότι ο Θεός που δίδαξε ο Χριστός και τον οποίο αποδέχονται οι χριστιανοί, δεν θέλει φόβο από τους ανθρώπους, αλλά «πίστη, ελπίδα και αγάπη» (όπως λέει ο απόστολος Παύλος, επιστολή Α΄ προς Κορινθίους, κεφάλαιο 13).
Ας πούμε ότι κοντά στη Βηθλεέμ βρίσκεται το χωριό Μπετ Σαχούρ (το όνομα σημαίνει «εκείνοι που ξενυχτούν», εννοώντας τους ποιμένες των Χριστουγέννων), που σύμφωνα με την παράδοση των ίδιων των κατοίκων του είναι το χωριό, απ’ όπου κατάγονταν οι βοσκοί. Εκεί κοντά έχει ιδρυθεί ένα σπουδαίο και ιστορικό μοναστήρι, η Μονή των Ποιμένων, και γενικά όλη η περιοχή, μέχρι τη Βηθλεέμ, είναι γεμάτη από μνημεία και παραδόσεις που σχετίζονται με τα Χριστούγεννα.
Τέλος, αν και δεν έχει σχέση με την εικόνα, ας προσθέσουμε ότι ο Ιησούς Χριστός γεννήθηκε στη Βηθλεέμ, επειδή στο ίδιο χωριό, χίλια χρόνια νωρίτερα, είχε γεννηθεί ο μεγάλος και άγιος βασιλιάς του εβραϊκού έθνους, ο Δαβίδ. Οι προφήτες της Παλαιάς Διαθήκης έλεγαν ότι ο Μεσσίας θα είναι απόγονος του Δαβίδ και θα καθίσει στο θρόνο του, παίρνοντας τη βασιλεία ως διάδοχος του Δαβίδ. Αυτό φυσικά εμείς οι χριστιανοί το ερμηνεύουμε ως πνευματική βασιλεία, που έρχεται να ελευθερώσει τους ανθρώπους (προπαντός από την αμαρτία, το διάβολο και το θάνατο) και όχι ως πολιτική βασιλεία με έναν βασιλιά που εξουσιάζει τους υπηκόους του. Εξάλλου ο ίδιος ο Χριστός είχε πει στους μαθητές Του: «ξέρετε ότι αυτοί που οι άρχοντες και οι μεγιστάνες εξουσιάζουν και καταδυναστεύουν τα έθνη· σ’ εμάς όμως δεν θα είναι έτσι, αλλά όποιος θέλει να είναι πρώτος, θα είναι βοηθός και υπηρέτης των άλλων, όπως ο Υιός του ανθρώπου» (δηλ. ο ίδιος ο Χριστός), «που δεν ήρθε για να τον υπηρετήσουν, αλλά για να υπηρετήσει εκείνος, και να προσφέρει τη ζωή του ως λύτρο για τους ανθρώπους» (κατά Μάρκον ευαγγέλιο, κεφ. 10, στίχοι 42-45).
Καλή και ευλογημένη νέα χρονιά και μακάρι να ζούμε όλοι, κάθε χρόνο, σημαντικά και ουσιαστικά Χριστούγεννα!
Σημείωση: Αναλυτικότερα για την ερμηνεία της εικόνας των Χριστουγέννων μπορείτε να διαβάσετε σε αρκετά άρθρα με μια αναζήτηση στο Διαδίκτυο.
