Με την ευκαιρία της μνήμης του αγίου Ανδρέα του διά Χριστόν σαλού (28 Μαΐου)
Θεόδωρος Ρηγινιώτης
Η παράδοξη περίπτωση των «διά Χριστόν σαλών», δηλαδή των ασκητών που έζησαν στο περιθώριο της κοινωνίας, παριστάνοντας τους τρελούς και υπομένοντας το χλευασμό, το ρατσισμό (ακόμη και ορισμένων «καθώς πρέπει χριστιανών»), τον κοινωνικό αποκλεισμό και τη βία, είναι πλέον πολύ γνωστή στο ευρύ κοινό.
Όμως τον τελευταίο καιρό έχει εκφραστεί αίτημα από μερικούς αδελφούς να γραφτεί σε αυτό τον ιστότοπο ένα άρθρο γι’ αυτούς, και σ’ αυτό το αίτημα επιχειρεί να ανταποκριθεί το φτωχό τούτο κείμενο. Μακάρι οι ίδιοι οι άγιοι να βοηθήσουν, ώστε να γράψουμε ό,τι εκείνοι θέλουν και ό,τι θα ωφελήσει τους συνανθρώπους μας.
Το αίτημα αυτό φανερώνει πόση ανάγκη έχει ο σύγχρονος άνθρωπος για τα μηνύματα των διά Χριστόν σαλών, που ήταν και είναι (γιατί και σήμερα υπάρχουν), ίσως περισσότερο από κάθε άλλο είδος αγίων, άνθρωποι ανυπόταχτοι, αντισυμβατικοί και τολμηροί.
Η λέξη σαλός ανήκει στη βυζαντινή περίοδο της ελληνικής γλώσσας και σημαίνει τρελός («σαλεμένος», όπως λέμε σήμερα). Οι «διά Χριστόν σαλοί» είναι ασκητές που παριστάνουν τους τρελούς για χάρη του Χριστού, γι’ αυτό χαρακτηρίζονται «διά Χριστόν» (=για το Χριστό). Αυτή είναι η μορφή και η μέθοδος της ασκητικής τους ζωής. Όπως δηλαδή κάποιος μοναχός μονάζει σε μοναστήρι, με υπακοή στο γέροντά του και ακολουθώντας τον κανόνα ζωής του μοναστηριού, κάποιος άλλος ασκητεύει στην έρημο, άλλος στα δάση, άλλος σε μια σπηλιά, άλλος σε μια καλύβα κ.τ.λ., οι σαλοί ασκητεύουν μέσα στην κοινωνία και ο ασκητικός τους δρόμος είναι το να παριστάνουν τους τρελούς. Η κοινωνία, στην οποία ζουν, μπορεί να είναι πόλη ή χωριό, αλλά μπορεί να είναι και μοναστήρι (ένας σαλός μοναχός ανάμεσα σε «καθώς πρέπει» μοναχούς) ή ακόμη και φυλακή (όπως στην περίπτωση του μαρτυρικού Ρώσου επισκόπου Βαρνάβα Μπελιάγεφ, † 1963, στον οποίο βλέπουμε τον εκπληκτικό συνδυασμό σαλότητας, επισκοπικού αξιώματος και σειράς φυλακίσεων και εκτοπίσεων από το αθεϊστικό καθεστώς) και οποιοσδήποτε άλλος χώρος συγκέντρωσης ανθρώπων.
Πρέπει να επισημάνουμε ότι οι ρίζες της διά Χριστόν σαλότητας υπάρχουν ήδη στην Αγία Γραφή, στη ζωή και τη συμπεριφορά αρκετών προφητών της Παλαιάς Διαθήκης, όπως του προφήτη Ωσηέ (ακόμη και του αγίου Ιωάννη του Προδρόμου). Έτσι, ο προφήτης Αχιά ο Σηλωνίτης κόβει το χιτώνα του στα 12 και δίνει 10 κομμάτια στο δούλο Ιεροβοάμ, που θα τον ακολουθούσαν οι 10 από τις 12 φυλές του Ισραήλ, για να προειδοποιήσει ότι με την άθλια διακυβέρνηση του βασιλιά Ροβοάμ το βασίλειο θα κατέληγε στη διχοτόμηση (Γ΄ Βασιλειών, 11, 29 και εξής). Ο προφήτης Ιερεμίας, κατ’ εντολήν του Θεού, φορτώνεται ένα ζυγό (οριζόντιο ξύλο, όπου ζεύουν δυο βόδια για να τραβάνε το αλέτρι) για να προειδοποιήσει το βασιλιά Σεδεκία ότι με αυτά που κάνει θα φέρει την υποταγή στους Βαβυλώνιους (Ιερεμίας, κεφ. 34-35).
Οι ρίζες της εντοπίζονται ακόμη στα λόγια του Κυρίου «μακάριοί εστε όταν ονειδίσωσιν υμάς και διώξωσι και είπωσι παν πονηρόν ρήμα καθ’ υμών ψευδόμενοι ένεκεν εμού. χαίρετε και αγαλλιάσθε, ότι ο μισθός υμών πολύς εν τοις ουρανοίς· ούτω γαρ εδίωξαν τους προφήτας τους προ υμών» (Ματθ. 5, 11-12) και σε διαπιστώσεις του αποστόλου Παύλου, όπως ότι οι απόστολοι γίνονται «μωροί διά Χριστόν» (ανόητοι για το Χριστό) και το κήρυγμά τους θεωρείται από τους ειδωλολάτρες «μωρία» (τρέλα) – βλ. Α΄ Κορινθίους κεφ. 1, στίχος 23, και κεφ. 4, στίχος 10. Άλλωστε και τον ίδιο τον Ιησού Χριστό και τον απόστολο Παύλο τους χαρακτήρισαν τρελούς ή δαιμονισμένους (βλ. κατά Ιωάννην κεφ. 7 και 8, Πράξεις των αποστόλων, κεφ. 26, στίχ. 24).
Ποια τα αποτελέσματα αυτής της ασκητικής μεθόδου; Με αυτό τον τρόπο, κατ’ αρχάς, ο διά Χριστόν σαλός ασκεί τον εαυτό του στην ταπεινοφροσύνη, υπομένοντας, όπως είπαμε, τη ρατσιστική συμπεριφορά της κοινωνίας. Έχει καταστρέψει τη ζωή του (με ανθρώπινα κριτήρια, δηλ. έχει ανατρέψει την ευκαιρία για επαγγελματική και κοινωνική άνοδο), έχει μαυρίσει την κοινωνική εικόνα του και μάλιστα βλέπει μπροστά του τους ανθρώπους που είτε τον λυπούνται είτε τον περιφρονούν (ενώ ο μοναχός που φεύγει από τον κόσμο κατά κανόνα δεν το βλέπει αυτό). Έτσι, αποσκοπεί στο ν’ αφήσει να πεθάνει κάθε ίχνος εγωισμού μέσα του, να γίνει ταπεινός όσο το χώμα της γης.
Εκτός αυτού, συμπάσχει με τους περιθωριακούς, περιφρονημένους, άστεγους, κουρελήδες, ζητιάνους, αληθινούς τρελούς και γενικά με τις περιθωριακές ομάδες της κοινωνίας, ανάμεσα στις οποίες ζει. Ο άγιος Ανδρέας ο διά Χριστόν σαλός, όταν του έδιναν ελεημοσύνη, πήγαινε ανάμεσα στους ζητιάνους και τους άστεγους και έκανε πως μετράει τα χρήματά του, χωρίς να καταλαβαίνει την αξία τους. Κάποια στιγμή κάποιος άπλωνε το χέρι να του πάρει κανένα νόμισμα και τότε ο άγιος παρίστανε πως τσακώνεται μαζί του και μετά σηκωνόταν και έφευγε τρέχοντας, παρατώντας όλα τα χρήματα στη διάθεση των φτωχών.
Εκτός αυτού, αν ο σαλός φτάσει σε κάποιο στάδιο αγιότητας, διδάσκει τους ανθρώπους με τη συμπεριφορά του και τα λόγια του. Αποδεικνύει πως η καθώς πρέπει συμπεριφορά συχνά είναι επιφανειακή και υποκριτική, αλλά και πως η δήθεν τετράγωνη λογική μας συχνά μας οδηγεί σε αλαζονεία και σκληρότητα. Επίσης, πολλές φορές, λέγοντας φαινομενικές παλαβομάρες, αποκαλύπτει σε ανθρώπους αλήθειες για τον εαυτό τους ή τους δίνει συμβουλές που μπορεί ν’ αλλάξουν τη ζωή τους.
Έτσι, ο άγιος Βασίλειος της Μόσχας έφτυνε τους τοίχους των εκκλησιών, για να φύγουν οι δαίμονες, και φιλούσαν τους τοίχους των πορνείων, για να τιμήσουν τους θλιμμένους αγγέλους που παρέμεναν έξω απ’ αυτά. Ο άγιος Νικόλαος του Πσκωφ (ο «Νικόλσκα» = Νικολάκης), στη Ρωσία, πρόσφερε δημόσια ένα πιάτο ωμό κρέας στον παράφρονα τσάρο Ιβάν τον Τρομερό, για να του δείξει ότι με τη συμπεριφορά του είναι σαν να κατασπαράζει τις σάρκες των υπηκόων του!…
Συνήθως ο Θεός καθοδηγεί κάποιον να ανακαλύψει «τυχαία» ότι ο τάδε, που όλη η πόλη τον περιφρονεί και τον κοροϊδεύει, που ζει από ελεημοσύνες, κοιμάται στη μέση του δρόμου, ανεβαίνει στον άμβωνα της εκκλησίας και πετάει σπασμένα καρύδια στους πιστούς ή τρώει κρέας δημόσια τη σαρακοστή, να κυκλοφορεί γυμνός ή να μπαινοβγαίνει στους οίκους ανοχής (πράγματα που έκανε π.χ. ο άγιος Συμεών ο διά Χριστόν σαλός), είναι στην πραγματικότητα ένας θαυματουργός άγιος πολύ κοντά στους αγγέλους του Θεού!
Βέβαια, τους τελευταίους αιώνες έχουν ζήσει σαλοί που πολλοί ευσεβείς χριστιανοί έχουν αντιληφθεί την αγιότητά τους κι έτσι έχουν γύρω τους αρκετούς μαθητές. Και πάλι όμως σχηματίζεται γύρω τους ένας κύκλος έμπιστων φίλων, που ξέρουν «το μυστικό του σαλού» (ότι δεν είναι τρελός, αλλά άγιος), ενώ παραέξω οι «καθώς πρέπει» συνεχίζουν να τον περιφρονούν και να τον αποφεύγουν.
Σαλοί άγιοι
Μία εντυπωσιακή περιγραφή των διά Χριστόν σαλών παρέχει ο ιστορικός του 6ου αιώνα Ευάγριος ο Σχολαστικός: «Υπάρχουν ελάχιστοι τέτοιοι ασκητές που αφού πετυχαίνουν την απάθεια και την εσωτερική κάθαρση με σκληρή προσπάθεια, επιστρέφουν στον κόσμο. Κάνουν τους τρελούς με σκοπό να υποτάξουν τον εγωισμό και την ανθρώπινη κενοδοξία. Χωρίς να κρύβονται τρώνε στα καπηλειά και στις διάφορες ταβέρνες. Ακόμα και στα δημόσια λουτρά συζητούν και συλλούζονται με τις γυναίκες χωρίς να σκανδαλίζονται. Συναναστρέφονται με τους άντρες και τις γυναίκες σαν να μετέχουν και στα δύο φύλλα και όχι μόνο στο ένα. Με τους άντρες είναι άντρες, με τις γυναίκες. Η αρετή τους, αντίθετα με τις κοινές παραδοχές και την φυσιολογική τάξη, έχει δημιουργήσει τους δικούς της νόμους. Πεινούν και διψούν όταν τους διατάξει αυτός ο νόμος και όχι όταν έχουν την φυσική ανάγκη που την έχουν ξεπεράσει. Με τη βοήθεια της θείας χάρης μέσα τους συνυπάρχουν αντίθετες καταστάσεις όπως η ζωή και ο θάνατος. Είναι νεκροί ως προς τα πάθη και ζωντανοί για τον θεό» (από το εξαίρετο άρθρο του Νίκου Χειλαδάκη «Η θεία τρέλα και οι αναρχικοί της Ορθοδοξίας», που δημοσιεύεται στο Διαδίκτυο).
Από τα αρχαία χρόνια η Εκκλησία της Ελλάδας τιμά επτά σαλούς αγίους: τον άγ. Ανδρέα, Σκύθη στην καταγωγή, που είδε και το περίφημο όραμα της Αγίας Σκέπης της Θεοτόκου στο ναό της Παναγίας των Βλαχερνών, την αλήθεια για τον οποίο γνώριζε μόνο ο ιερέας Νικηφόρος της Αγίας Σοφίας της Κωνσταντινούπολης, ο πνευματικός του πατέρας (βλ. Παν. Μαρτίνη, Ο σαλός άγιος Ανδρέας και η σαλότητα στην Ορθόδοξο Εκκλησία, εκδ. Τήνος, και Όσιος Ανδρέας ο διά Χριστόν σαλός, έκδ. Ιεράς Μονής Παρακλήτου, Ωρωπός Αττικής 1998),
τον άγ. Συμεών Εμέσης το διά Χριστόν σαλό (που, αφού ασκήτεψε 29 χρόνια στην έρημο με τον αδελφικό φίλο του, τον Ιωάννη, αναχώρησε για την πόλη λέγοντας «πάω να εμπαίξω τον κόσμο»), τη βιογραφία του οποίου έγραψε ο Λεόντιος Νεαπόλεως (βλ. Ο Άγιος Συμεών ο διά Χριστόν σαλός, εκδόσεις «Το Περιβόλι της Παναγίας»)
τον άγ. Θεόδωρο το σαλό,
τον άγ. Παύλο το σαλό,
τον άγ. Σάββα το Βατοπεδινό,
τον άγ. Θεόδουλο τον Κύπριο
και την αγία Ισιδώρα, η οποία έζησε περιφρονημένη από εμπαθείς μοναχές στη γυναικεία μονή της Ταβέννης, στην Άνω Αίγυπτο· εκεί την ανακάλυψε, κατόπιν οράματος, ο μεγάλος άγιος ασκητής Πιτηρούμ· όταν όμως έγινε γνωστή η αγιότητά της χάθηκε και κανείς δεν έμαθε τίποτ’ άλλο γι’ αυτήν (βλ. Παλλαδίου Λαυσαϊκόν (4ος – 5ος αι. μ.Χ.)· η διήγηση αναδημοσιεύεται στο Γεροντικόν, εκδ. Βασ. Ρηγόπουλου, Θεσσαλονίκη 1983, σελ. 255-257.).
Όλοι οι παραπάνω φέρουν δίπλα στο όνομά τους τον τίτλο «ο διά Χριστόν σαλός» ή «η διά Χριστόν σαλή», κι έτσι ξεχωρίζουν από άλλους αγίους με το ίδιο όνομα (π.χ. ο άγ. Ανδρέας ο διά Χριστόν σαλός από τον απόστολο Ανδρέα, ο άγ. Συμεών ο διά Χριστόν σαλός από τον άγ. Συμεών το Νέο Θεολόγο κ.λ.π.).
Η Ρωσική Εκκλησία τιμά περισσότερους, άντρες και γυναίκες (τους λεγόμενους «Γιουροντίβι», Iurodivyi), ανάμεσα στους οποίους ορισμένοι από τους σημαντικότερους αγίους της Ρωσίας, όπως ο άγιος Βασίλειος της Μόσχας (στον οποίο είναι αφιερωμένος ο καθεδρικός ναός της Μόσχας), η οσία Ξένη της Πετρούπολης († 1806), που κυκλοφορούσε ντυμένη με τη στρατιωτική στολή του νεκρού συζύγου της και παρίστανε ότι είχε υιοθετήσει την ταυτότητά του, η αγία Πελαγία Ιβάνοβνα († 1884), η αγία Παρασκευή (Πάσσα) του Ντιβέγιεβο († 1915), κ.ά. «Από το 14ο μέχρι και τον 20ό αιώνα έχουν παρελάσει από τους δρόμους των πόλεων ή των δασών αυτής της αχανούς χώρας χιλιάδες γυμνοί ή ημίγυμνοι, ανυπόδητοι, κουρελοφορεμένοι, άστεγοι «αλήτες» «τρελοί», που στο διάβα τους άλλοι θαυματουργώντας, άλλοι νουθετώντας και άλλοι ελέγχοντας έφεραν πολλούς σε συναίσθηση της ματαιότητας τούτου του κόσμου και κατ’ επέκταση έζησαν τα υπόλοιπά τους χρόνια κοντά στην Εκκλησία» (Ίκαρου Πετρίδη, Εμπαίζοντες – Ημείς μωροί διά Χριστόν, εκδ. Μορφή – Εκδοθείτω, Αθήνα 2008, σελ. 14).
Άλλοι Ρώσοι σαλοί άγιοι: «Ο άγιος Προκόπιος, που έζησε στις αρχές του 14ου αιώνα. Ήταν πλούσιος έμπορος ο οποίος αφού έδωσε όλη την περιουσία του στους φτωχούς, έγινε ο ίδιος ζητιάνος και κοιμόταν με τους σκύλους η πολλές φορές στα σκαλοπάτια των εκκλησιών. Προσευχόταν διαρκώς για την πόλη και τους κατοίκους της οι οποίοι τον θεωρούσαν προφήτη. Αναγνωρίστηκε σαν άγιος από την Σύνοδο της Μόσχας, το 1547.
Άλλοι δύο φημισμένοι Yurodivi που έζησαν στην περιοχή του Novgorod, ήταν οι Νικόλαος και Θεόδωρος, (†1392). Κατοικούσαν στις όχθες του Βόλγα. Πολλές φορές πήγαιναν στη γέφυρα του ποταμού για να μαλώσουν, να χτυπηθούν και να πέσουν στο νερό του ποταμού, χλευάζοντας έτσι τους πολίτες της πόλης που έκαναν το ίδιο επειδή ήταν χωρισμένοι σε δύο στρατόπεδα, από πολιτικές η τοπικές διαμάχες.
Ένας άλλος Yurodivi από το Novgorod, ήταν ο Μιχαήλ Klopski (†1453 ή 54). Έγινε μοναχός στο μοναστήρι της Αγίας Τριάδας περνώντας μία σκληρή ασκητική ζωή, μέσα στη σιωπή. Δεν δίστασε να επιτρέψει την είσοδο σε 30 αλήτες με τα όπλα τους στο μοναστήρι να τους βάλλει στο τραπέζι και να τους σερβίρει φαγητό» (Νίκος Χειλαδάκης, στο προαναφερθέν άρθρο).
Γενικά η σαλότητα θεωρείται χάρισμα του Αγίου Πνεύματος, πολλοί σαλοί άγιοι κατέθεταν ότι είχαν λάβει ρητή κλήση από το Χριστό και η υποβολή κάποιου σ’ αυτού του είδους τη δοκιμασία δεν συνιστάται αν δεν έχει αυτή την κλήση, γιατί κινδυνεύει είτε να τρελαθεί στ’ αλήθεια, είτε να απογοητευτεί (περιμένοντας να αναδειχθεί άγιος και σοφός δάσκαλος με οπαδούς που θα τον τιμούν) και να καταλήξει πλανημένος ψευτοάγιος και ψευτοδάσκαλος!…
Δύο αποσπάσματα
Από τη βιογραφία του αγίου Συμεών του διά Χριστόν σαλού: Είχε τη συνήθεια ο όσιος να πηγαίνει στα σπίτια των πλουσίων και να παίζει και να προσποιείται πολλές φορές ότι φιλάει τις δούλες τους. Μια φορά κάποιος άφησε έγκυο μια δούλη κάποιου πλουσίου. Όταν η κυρία της τη ρώτησε ποιος τη διέφθειρε, επειδή δεν ήθελε να το φανερώσει, είπε: «Ο Σαλός Συμεών με βίασε». Όταν ήρθε ο άγιος, όπως το συνήθιζε, στο σπίτι αυτό, του είπε η κυρία της κοπέλας: «Μπράβο, αββά Συμεών, διέφθειρες και άφησες έγκυο τη δούλη μου». Αμέσως γέλασε εκείνος, έσκυψε το κεφάλι του και χειρονομώντας με το δεξί του χέρι της έλεγε, έχοντας ενωμένα τα πέντε δάχτυλά του: «Έλα, έλα, καημένη, θα σου γεννήσει και θα έχεις ένα μικρό Συμεώνη». Όσο χρόνο ήταν αυτή έγκυος, της κουβαλούσε ο αββάς Συμεών ψωμιά, κρέατα και ψάρια λέγοντας: «Φάε, γυναίκα μου». Όταν ήρθε η ώρα να γεννήσει, κοιλοπόνησε τρεις μέρες κινδυνεύοντας να πεθάνει. Είπε τότε η κυρία της στο Σαλό: «Προσευχήσου, αββά Συμεών, γιατί η γυναίκα σου δεν μπορεί να γεννήσει». Εκείνος της απάντησε χορεύοντας και χτυπώντας τα χέρια του: «Μα τον Ιησού, μα τον Ιησού, ταπεινή, δεν θα μπορέσει να γεννήσει το παιδί, αν δεν πει ποιος είναι ο πατέρας του». Όταν άκουσε αυτό η δούλη που κινδύνευε, ομολόγησε ότι συκοφάντησε τον αββά και φανέρωσε τον αληθινό πατέρα. Αμέσως τότε γέννησε. Θαύμασαν όλοι και, ενώ οι άνθρωποι του σπιτιού αυτού τον είχαν για άγιο, οι άλλοι έλεγαν: «Με τη βοήθεια του Σατανά μαντεύει, αφού είναι τελείως τρελός».
Από τη βιογραφία του αγίου Ανδρέα του διά Χριστόν σαλού: Μία μέρα λοιπόν ο Ανδρέας βρέθηκε τυχαία σε μία μεγαλοπρεπή κηδεία. Είχε πεθάνει κάποιος άρχοντας της πόλης και την κηδεία του συνόδευε ένα πλήθος ανθρώπων από τους οποίους άλλοι έψαλλαν, άλλοι θυμιάτιζαν, ενώ οι στενοί του συγγενείς έκλαιγαν με πάθος. Εκείνο όμως που δεν έβλεπαν όσοι ακολουθούσαν την κηδεία και μόνο ο άγιος Ανδρέας έβλεπε με φρίκη, ήταν ένα πλήθος δαιμόνων οι οποίοι επίσης συνόδευαν τον νεκρό και περιγελούσαν όλους εκείνους που τιμούσαν έναν καθόλου ενάρετο άνθρωπο στην επίγεια ζωή του. Όμως, τελευταίος από όλους ακολουθούσε ένας όμορφος νέος ο οποίος με τους θρήνους και τα πολλά δάκρυά του συγκίνησε τον άγιο Αντρέα, που στην αρχή νόμισε ότι ήταν κάποιος συγγενής του πλούσιου άρχοντα.
Αυτός όμως ήταν η ίδια η ψυχή του πλούσιου, που μόνο ο άγιος Αντρέας έβλεπε και που έκλεγε για την αμαρτωλή ζωή που είχε κάνει. Στα γοερά δάκρυά του, προστέθηκαν και αυτά του ίδιου του αγίου Αντρέα, που είχε καταλάβει και θρηνούσε κι αυτός για την χαμένη ψυχή. Έκπληκτοι οι άλλοι έβλεπαν τον άγιο, έναν ξένο, να κλαίει πιο πολύ από όλους για τον νεκρό. Θεώρησαν ότι κοροϊδεύει τον νεκρό και τον κυνήγησαν με πέτρες.
Σαλή συμπεριφορά εκδήλωναν πολλές φορές, για συγκεκριμένους λόγους, και άλλοι άγιοι, όπως ο άγιος Παναγής Μπασιάς από την Κεφαλονιά, ο άγιος Αρσένιος ο Καππαδόκης κ.ά.
Σύγχρονοι σαλοί
Σαλοί ασκητές όμως υπήρξαν και τον 20ό αιώνα, ενώ υπάρχουν και σήμερα, την εποχή της σύγχρονης τεχνολογίας και της «ορθολογιστικής» αθεΐας. Οι ασκητές αυτοί δεν είναι επίσημα αναγνωρισμένοι ως άγιοι, αλλά καταγράφονται στα σύγχρονα γεροντικά ως γέροντες και πατέρες και πολλοί από αυτούς τιμώνται ως άγιοι στη συνείδηση εκείνων που τους γνώρισαν.
Κατ’ αρχάς, τόπος ασκητικής ζωής αρκετών διά Χριστόν σαλών υπήρξε το Άγιον Όρος. Ο όσιος Παΐσιος ο Αγιορείτης αναφέρει κάποιους αγίους σαλούς ασκητές, τους οποίους γνώρισε ο ίδιος, στο σπουδαίο σύγγραμμά του Αγιορείται Πατέρες και Αγιορείτικα, που εκδόθηκε από την Ιερά Μονή Σουρωτής. Ανάμεσά τους ο γέρο Κώστας ο διά Χριστόν σαλός (που χάθηκαν τα ίχνη του, όταν κάποιοι τον μετέφεραν στη Θεσσαλονίκη).
Από διάφορες πηγές ας αναφέρουμε επίσης τους σαλούς γέροντες Φιλάρετο από τα απόκρημνα και «φρικτά» Καρούλια του Αγίου Όρους (που πήγε φυλακή ως… αρχαιοκάπηλος, επειδή είχε στην κατοχή του παλιά βιβλία – πράγμα φυσικό για αγιορείτη ασκητή – και όταν κλήθηκε σε δίκη και αρνήθηκε να ορκιστεί, μόνο έβαλε τρεις μετάνοιες μπροστά στο Ευαγγέλιο – γι’ αυτόν έγραψε ο άγιος γέροντας Δανιήλ ο Κατουνακιώτης), Μανασσή από το Ρέθυμνο († 1970), Ηρωδίωνα το Ρουμάνο, που ζούσε στην αγιορείτικη έρημο της Καψάλας († 1990), και Γεράσιμο το Ρουμάνο, που ζούσε έξω από τη μονή Νεάμτς της Ρουμανίας, σε μια μισογκρεμισμένη καλύβα της Σκήτης Βοβιντένια.
Διά Χριστόν σαλή θεωρείται και η αγία Σοφία της Κλεισούρας. Χαρακτηριστικές περιπτώσεις σύγχρονων σαλών ασκητριών είναι η γερόντισσα Ταρσώ († 1980), που ζούσε σε μια πλινθοπαράγκα έξω από το παλαιοημερολογίτικο μοναστήρι της Παναγίας της Πευκοβουνογιάτρισσας στην Κερατέα Αττικής, και η γερόντισσα Στέλλα Μιτσακίδου, το «Σπουργιτάκι του Θεού», που έζησε άστεγη στο κέντρο της Αθήνας και παρασύρθηκε από αυτοκίνητο με μοιραία κατάληξη το 2005.
Για τη γερόντισσα Ταρσώ, επειδή ανήκε σε παλαιοημερολογίτικη μονή (ορθόδοξη μεν, αλλά σχισματική), έχουν εκφραστεί αντιρρήσεις ως προς την αγιότητά της (έχει αναγνωριστεί ως αγία μόνο από τη λεγόμενη «ματθαιική παράταξη» του παλαιού ημερολογίου). Πρέπει ωστόσο να πούμε ότι εκείνη προσέγγισε χωρίς φανατισμό και το ημερολογιακό ζήτημα και τους χριστιανούς του νέου ημερολογίου και στη συνείδηση πάρα πολλών ανθρώπων τιμάται ως αγία. Μάλιστα τη βιογραφία της έγραψε ο καθηγητής Ιωάννης Κορναράκης, χριστιανός της κανονικής Εκκλησίας της Ελλάδος (νέου ημερολογίου) – βλ. Ιωάννου Κ. Κορναράκη, Ταρσώ, η διά Χριστόν σαλή, έκδ. Ιερού Κελλίου Αγ. Νικολάου Μπουραζέρη, Άγιον Όρος 2003. Εδώ θα αναφέρω τα λόγια κάποιου επισκόπου της Ορθόδοξης Εκκλησίας, που αναφερόταν σε κάποιο άλλο πρόσωπο: «Ο Θεός δεν θα αγνοήσει τον αγώνα του, την πίστη και την αγάπη του, επειδή έκανε ένα λάθος και παρέμεινε παλαιοημερολογίτης».
Διά Χριστόν σαλοί χαρακτηρίζονται ο μεγάλος θαυματουργός άγιος Γαβριήλ ο Ομολογητής από τη Γεωργία († 1995), ο π. Φώτης Λαυριώτης από τη Λέσβο († 2010), αλλά και η νεομάρτυς από τους Ναζί αγία Μαρία Σκόμπτσοβα της Γαλλίας, που κάπνιζε, πήγαινε στα μπαρ (όπου συναντούσε δυστυχισμένους ανθρώπους και τους στήριζε) κ.λ.π., ενώ και σύγχρονοι αντισυμβατικοί τύποι που εμφανίζονται στις πόλεις και τα μοναστήρια μας τοποθετούνται σε αυτή την κατηγορία, όπως ο «Φώτης του αθέατου δρόμου» (όπως έχει χαρακτηριστεί) στο Βόλο, ο γέροντας Ντόμπρι Ντόμπρεφ της Σόφιας (Βουλγαρίας), που ζητιανεύει και προσφέρει τα χρήματα σε ορφανοτροφεία και φτωχά μοναστήρια και άλλοι. Συμπεριφορά με στοιχεία σαλότητας εμφάνιζε ενίοτε και ο αντισυμβατικός συγγραφέας, ζωγράφος και ποιητής Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης.
Για όλους αυτούς μπορείτε να βρείτε στοιχεία με μια αναζήτηση στο Διαδίκτυο, καθώς και εδώ: ο-nekros.blogspot.gr.
Σαλοί εκτός της Εκκλησίας – Η κοσμική σαλότητα
Η υιοθέτηση αντισυμβατικής συμπεριφοράς που σκόπιμα παραπέμπει σε τρέλα είναι γνωστή τακτική σε πολλούς πολιτισμούς. Παραθέτουμε ορισμένα στοιχεία από το άρθρο για το Νικόλα τον Άσιμο «Ο άθεος (;) διά Χριστόν σαλός των Εξαρχείων» (o-nekros.blogspot.gr/2010/09/blog-post_15.html):
Σαλότητες για λόγους κοινωνικής κριτικής έχουν εμφανιστεί σε αρκετά πρόσωπα, από την αρχαιότητα ακόμα (βλ. π.χ. το Διογένη και γενικά τους κυνικούς φιλοσόφους), στο δυτικοευρωπαϊκό Μεσαίωνα το έκανε αυτό ο ρωμαιοκαθολικός άγιος Φραγκίσκος της Ασίζης, ο Σέξπιρ βάζει τον Άμλετ να το παίζει τρελός, για ν’ ανακαλύψει το δολοφόνο του πατέρα του (αλλά έμμεσα περνάει το μήνυμα της απελευθέρωσης μέσω της απόρριψης της συμβατικής λογικής), ενώ στα νεότερα χρόνια αρνήθηκαν τους κανόνες της συμβατικής λογικής οι σουρεαλιστές και οι ντανταϊστές, ενώ κάποιοι ξεχώρισαν ακριβώς γι’ αυτό το στυλ, όπως ο Σαλβατόρ Νταλί.
Αυτούς (πλην του αγ. Φραγκίσκου) τους χαρακτηρίζω “κοσμικούς σαλούς”, διότι “κόσμος” = η εκτός χριστιανισμού περιοχή της κοινωνίας. Είναι τα ξαδέρφια των “διά Χριστόν σαλών” και ως τέτοια τα τιμώ και αναγνωρίζω τη μεγάλη αξία της επιλογής τους για την αφύπνιση της κοινωνίας. Ο Νικόλας Α., ο Έτσι, είναι ένας απ’ αυτους.
Στις μέρες μας, σαλότητες κάνουν κι άλλοι, όπως ο Τζίμης Πανούσης, ο Θέμος Αναστασιάδης, ακόμα και οι Α.Μ.Α.Ν. (νυν “Ράδιο Αρβύλα”). Άξιος ο μισθός τους – βέβαια ο Νικόλας [Άσιμος] πέθανε κιόλας βαδίζοντας αυτό το δρόμο, και τούτο γιατί στο τέλος έγινε ένα με αυτό το δρόμο:
Προσωπικά εύχομαι να μην πεθάνουν κι άλλοι. Οι παραπάνω που αναφέρω, παρότι μερικές φορές εμφανίζονται ως βλάσφημοι (τον Πανούση βασικά εννοώ), και δυστυχώς με αυτό τον τρόπο μάλλον απομακρύνονται από το Θεό (Του κλείνουν την καρδιά τους), στην πραγματικότητα ο εχθρός που πολεμάνε είναι η υποκρισία.
Επιδιώκοντας την αυθεντικότητα, την ελευθερία και την ειλικρίνεια, ζητούν πράγματα που τα ζητούν και οι ορθόδοξοι χριστιανοί. Ίσως δεν το ξέρουν οι ίδιοι, ίσως δε θα ήθελαν να τους το πει κανείς, αλλά τα αιτήματά τους είναι σοφά & πολύ χριστιανικά (να και μία εκπληκτική ανάλυση του “Μπαγάσα” από το θεολόγο Παν. Φραγκάκο: http://o-nekros.blogspot.gr/2010/09/blog-post_5596.html). Και έχουμε αγίους που το κάνουν αυτό ήδη από τον 4ο αιώνα μ.Χ.
Κατά τούτο οι κοσμικοί σαλοί είναι & λίγο “διά Χριστόν σαλοί”, χωρίς να το ξέρουν. Στέκονται στην αφετηρία. Ανάλογα με τις συνθήκες και με τη διάθεση της καρδιάς τους μπορεί να κάνουν το βήμα…
Οι σαλοί άγιοι όμως έχουν μια μεγάλη διαφορά από τους κοσμικούς σαλούς, πέρα από το προφανές (τις θρησκευτικές πεποιθήσεις): η ορθόδοξη σαλότητα είναι πρώτιστα μορφή άσκησης & δευτερευόντως τρόπος κοινωνικής κριτικής! Ο ορθόδοξος σαλός, δηλαδή, παριστάνει τον τρελό για να καλλιεργήσει τον εαυτό του, να μάθει να υπομένει κάθε είδους προσβολές, ακόμα και ξύλο, χωρίς να νοιάζεται γι’ αυτά, και έτσι να διδαχτεί την ταπείνωση – να γίνει “νεκρός για τον κόσμο”, ώστε να ζωντανέψει για το Χριστό. Μόνο μετά τη δική του πνευματική πρόοδο (κάθαρση της καρδιάς από τα πάθη, φωτισμός του νου από το Άγιο Πνεύμα, αγάπη προς όλους), ο σαλός γίνεται άγιος και μπορεί να κρίνει την κοινωνία χωρίς βλάβη του εαυτού του, δηλ. χωρίς μίσος, εκδικητικότητα, υπεροψία, αποστροφή προς τους ανθρώπους…
Γι’ αυτό ο διά Χριστόν σαλός είναι αληθινά ελεύθερος, γίνεται φωτεινός, άγιος και σώζεται στην αιωνιότητα, ενώ ο κοσμικός σαλός κινδυνεύει από την ευφυέστερη παγίδα του διαβόλου: να χωρίσει τον εαυτό του (τον “καλό”, που “είναι εντάξει τώρα”) από τους άλλους (τους “κακούς”, που “θέλουν διόρθωμα”) & να θέλει να διορθώσει τους άλλους, αφήνοντας τη δική του ψυχή να μαυρίζει στο σκοτάδι, τη μοναξιά, την απελπισία, και τελικά το μηδέν του (πνευματικού) θανάτου – που καταντάει και φυσικός θάνατος: “Για να μπορείς να παραμένεις έτσι, πρέπει να παίζεις την ψυχή σου”.
Πολλοί πνευματικοί άνθρωποι έπεσαν στην παγίδα & δε θεραπεύτηκαν ποτέ (δε βρέθηκε κανείς χριστιανός στο δρόμο τους, μέσα στην αθεϊστική έρημο της σύγχρονης κοινωνίας, για να τους βοηθήσει), αλλά κατέληξαν στο τρελάδικο ή στην αυτοκτονία.
Δεν είναι δουλειά μου, ούτε και μπορώ, να κρίνω κανέναν. Μπορεί κι ένας κοσμικός σαλός να είναι ταπεινός & να κρίνει την κοινωνία από αγάπη, χωρίς υπεροψία, αγαπώντας τους υποκριτές και τους διεφθαρμένους αντί να τους σιχαίνεται. Ο Θεός ξέρει την καρδιά καθενός. Ωστόσο ο αγώνας του ορθόδοξου ασκητή (και ο αγώνας κάθε χριστιανού, οικογενειάρχη, επαγγελματία, μαθητή κ.τ.λ., άντρα ή γυναίκας) αποσκοπεί ακριβώς σ’ αυτό: στην παγκόσμια αγάπη – που είναι, ας το σημειώσω, και αγάπη προς το Θεό, που “πρώτος μας αγάπησε”, γι’ αυτό και έγινε άνθρωπος και σταυρώθηκε για μας.
Εδώ τελειώνει το παράθεμα. Και κλείνω με μια αναφορά για την ασκητική σαλότητα στο Ισλάμ: «Οι Σαλοί τώρα έχουν άλλο όνομα και ονομάζονται Απτάληδες και Καλεντέρηδες. Η λέξη Καλεντέρης σημαίνει τον πτωχό, άγαμο, αποσπασμένο, αφοσιωμένο στην οδό του Δίκαιου Θεού, τον αμέριμνο, τον μη σκοτιζόμενο για τίποτα, τον κοσμικό. Οι Καλεντέρηδες κυκλοφορούν στα χωριά της Μικράς Ασίας ξυρισμένοι, με μοναδική τους περιουσία ένα φτωχό χιτώνα. Τρώνε χοιρινό και πίνουν κρασί, πράγματα απαγορευμένα για τη μουσουλμανική θρησκεία και σκανδαλίζουν με τον τρόπο τους τους πιστούς. Κάνουν τον τρελό και συχνά κοροϊδεύουν όσους πάνε να προσευχηθούν στα τζαμιά. Μιλάνε συνήθως τουρκικά, αναμεταξύ τους όμως έχουν μίαν άλλη διάλεκτο. την οποία οι Τούρκοι δεν καταλαβαίνουν. Αδιάφοροι για τα εγκόσμια περιφρονούσαν κάθε κοσμική τάξη» (Ν. Χειλαδάκης, στο ανωτέρω άρθρο).
Βιβλία και άρθρα
Βιβλία και άρθρα, από τα οποία μπορεί κάποιος να πληροφορηθεί βιογραφίες διά Χριστόν σαλών αγίων και ασκητών, αλλά και εκτιμήσεις γι’ αυτούς και για τη διά Χριστόν σαλότητα, είναι:
π. Παύλου Παπαδόπουλου, Μελέτη για τους διά Χριστόν σαλούς και τη σημασία τους στην ιστοσελίδα Πεμπτουσία (www.pemptousia.gr/author/archim-pavlos-papadopoulos/)
Νίκου Χειλαδάκη «Η θεία τρέλα και οι αναρχικοί της Ορθοδοξίας» (στο Διαδίκτυο).
Ίκαρου Πετρίδη, Εμπαίζοντες – Ημείς μωροί διά Χριστόν, εκδ. Μορφή – Εκδοθείτω, Αθήνα 2008 (όπου βλέπουμε συγκλονιστικά βιογραφικά 115 σαλών αγίων και γερόντων, ανδρών και γυναικών).
Παν. Μαρτίνη, Ο σαλός άγιος Ανδρέας και η σαλότητα στην Ορθόδοξο Εκκλησία, εκδόσεις Τήνος.
Ειρήνης Γκοραΐνωφ, Οι διά Χριστόν σαλοί, 1993.
Οσίου Παϊσίου του Αγιορείτου, Αγιορείται Πατέρες και Αγιορείτικα, έκδοση Ιερού Ησυχαστηρίου αγίου Ιωάννου του Θεολόγου, Σουρωτή Θεσσαλονίκης.
Δείτε επίσης την αριστουργηματική ρωσική ταινία Το Νησί του Πάβελ Λούνγκιν με πρωταγωνιστή τον Πιότρ Μαμόνωφ στο ρόλο του αγίου διά Χριστόν σαλού ασκητή Ανατόλιου, σε κάποιο μοναστήρι του ρωσικού βορρά.
