Επιμέλεια Θ. Ι. Ρηγινιώτης
Ο οδηγός αυτός συμπληρώθηκε με την πολύτιμη βοήθεια της Μητρόπολης και των κατά τόπους ιερέων (τους οποίους ευχαριστούμε θερμά) και με πηγές την ιστοσελίδα και το ετήσιο ημερολόγιο της Ιεράς Μητροπόλεως Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου. Για όποια χωριά δεν παραθέτουμε περισσότερα στοιχεία, θα χαρούμε να συμπληρωθούν με τη βοήθεια των εκεί ιερέων μας.
Περισσότερα στοιχεία, καθώς και εξήγηση για το τι είναι ο Εσπερινός, ο Όρθρος και η Θεία Λειτουργία, μπορείτε να δείτε στην εισαγωγή του 1ου μέρους της εργασίας μας, για τις εορτές του Μάη, εδώ https://rethemnos.gr/agii-ke-eortes-tou-mai-sto-rethymno-ke-sta-choria-tis-mitropolis-rethymnis-avlopotamou.
Οι πρόγονοί μας, από παλιά, μας έλεγαν πως ο Ιούλης κι ο Νοέμβρης είναι οι μήνες με τις περισσότερες γιορτές.
Φυσικά εννοούσαν γιορτές αγίων (όχι «παγκόσμιες ημέρες» κ.τ.λ., δηλ. τις μη θρησκευτικές γιορτές που κατασκεύασε ο δυτικός κόσμος, καθώς απομακρύνθηκε από τις χριστιανικές ρίζες του). Οι γιορτές των αγίων βέβαια – και οι γιορτές του Χριστού και της Παναγίας – είναι κι αυτές παγκόσμιες ημέρες και μάλιστα… οι πιο παγκόσμιες απ’ όλες, γιατί ο Χριστός εκφράζει την παγκόσμια αγάπη και οι άγιοι είναι εκείνοι που εφάρμοσαν αυτή την αγάπη, όπως τη δίδαξε Εκείνος.
Οι πρόγονοί μας, επίσης, εννοούσαν τις περισσότερες γνωστές γιορτές, γιατί άγιοι γιορτάζουν κάθε μέρα, όλο το χρόνο. Όμως κάποιοι είναι πιο γνωστοί στο λαό και οι γιορτές τους τιμώνται με πανηγυρικές λειτουργίες το πρωί (όπου όλος ο λαός μαζεύεται στις εκκλησίες και όλοι εύχονται μεταξύ τους) και συχνά με μουσικές και χορούς το βράδυ – παλαιότερα και με μερακλίδικα παρεάκια μέσα στη μέρα.
Οι παλιοί Έλληνες ξέρανε αυτές τις γιορτές. Κάποιοι, αν και ολιγογράμματοι, ξέρανε και το βίο των αγίων. Συμμετείχαν στη θεία λειτουργία, πρόσφεραν άρτους και πρόσφορα. Κοινωνούσαν. Μιλούσαν για τις γιορτές και τους αγίους στα παιδιά και τα εγγόνια τους… Αυτά, βεβαίως, δεν είναι μόνο θρησκεία, αλλά και παράδοση και πολιτισμός. Η γνώση τους από εμάς τους σημερινούς και η συμμετοχή μας σε αυτά είναι μια αντίσταση στην αλλοτρίωση.
Την 1η του μηνός, όπως και κάθε πρωτομηνιά, σε όλες τις ορθόδοξες ενορίες και ιερές μονές τελείται η θεία λειτουργία και η ακολουθία του αγιασμού.
Σε όλους τους ναούς που πανηγυρίζουν, όλο το μήνα, στο τέλος του εσπερινού και της θείας λειτουργίας τελείται αρτοκλασία, δηλαδή ευλογία άρτων (ιδιαίτερων παραδοσιακών γλυκών ψωμιών), οι οποίοι στη συνέχεια κόβονται και διανέμονται στους συμμετέχοντες. Επίσης, σε αρκετές εκκλησίες, μετά τη θεία λειτουργία, πραγματοποιείται λιτανεία της επίσημης ιεράς εικόνας του εορταζόμενου αγίου ή γεγονότος, δηλαδή πανηγυρική περιφορά της, με τη συνοδεία των χριστιανών, με ύμνους και προσευχές, είτε γύρω από τον ιερό ναό είτε στους δρόμους του χωριού. Μερικές από τις λιτανείες αναφέρονται σε αυτό τον οδηγό, αλλά γίνονται και σε πολλές άλλες εκκλησίες, χωρίς να επισημαίνεται εδώ.
Των αγίων Αναργύρων Ιατρών Κοσμά και Δαμιανού (1 Ιουλίου). Ήταν γιατροί που δεν έπαιρναν αργύρια (λεφτά), γι’ αυτό ονομάζονται έτσι. Οι άγιοι Ανάργυροι συνολικά είναι τουλάχιστον 20 (άντρες και γυναίκες). Υπάρχουν τρία ζεύγη αγίων αδελφών γιατρών με τα ίδια ονόματα, Κοσμάς και Δαμιανός. Το ένα γιορτάζει 1 Ιουλίου, το άλλο 17 Οκτωβρίου και το τρίτο 1 Νοεμβρίου. Εδώ έχουμε την εκκλησία τους στο προάστιο του Ρεθύμνου Περβόλια, που γιορτάζει 1 Ιουλίου. Τρίκλιτος ναός, τα άλλα δύο κλίτη είναι αφιερωμένα στον άγιο Θεόδωρο τον Τήρωνα (17 Φεβρουαρίου) και τον άγιο Αλέξανδρο Κωνσταντινουπόλεως (30 Αυγούστου). Το απόγευμα της παραμονής της εορτής τελείται εσπερινός, ενώ το πρωί της εορτής τελείται όρθρος και θεία λειτουργία. Μετά το τέλος της θείας λειτουργίας προσφέρεται κέρασμα στους συμμετέχοντες.
Εορτάζει επίσης το αφιερωμένο σε αυτούς παρεκκλήσι της Ιεράς Μονής Σωτήρος Χριστού Κουμπέ (δυτική έξοδος της πόλης του Ρεθύμνου, απέναντι από το στρατόπεδο). Την παραμονὴ της εορτής, από ώρα 6.30΄ μ.μ., τελείται εσπερινὸς καὶ στὴν συνέχεια ψάλλεται ἡ ιερὰ παράκληση τῶν Ἁγίων. Το πρωί της εορτής, από ώρα 6.30΄ π.μ., τελείται όρθρος, θεία λειτουργία, αγιασμός καὶ αρτοκλασία. Μετά το τέλος της θείας λειτουργίας προσφέρεται κέρασμα στους συμμετέχοντες.
Εορτάζει επίσης ο ναός τους στο χωριό Άδελε του δήμου Ρεθύμνου. Αναφέρονται πολλά θαύματα και εμφανίσεις των αγίων σε κατοίκους της περιοχής. Την παραμονή της εορτής τελείται εσπερινός 7.00΄ μ.μ. και ιερά παράκληση 8.00΄ μ.μ. Το πρωί της εορτής τελείται όρθρος και θεία λειτουργία από ώρα 7.00΄ π.μ. Μετά το τέλος της θείας λειτουργίας προσφέρεται κέρασμα από τους ενορίτες.
Η κατάθεσις της τιμίας εσθήτος (φορέματος) της Υπεραγίας Θεοτόκου στον ιερό ναό της Παναγίας Βλαχερνών της Κωνσταντινούπολης (2 Ιουλίου). Η εσθήτα ή μαφόριο της Θεοτόκου είναι το κάλυμμα της αγίας κεφαλής της, που απεικονίζεται στις εικόνες της. Το ιερό και θαυματουργό αυτό κειμήλιο διασωζόταν στο σπίτι μιας ευσεβούς γυναίκας στην περιοχή των Ιεροσολύμων, απογόνου εκείνης της γυναίκας, στην οποία η Θεοτόκος το είχε χαρίσει πριν την κοίμηση της. Εκλάπη από δύο Βυζαντινούς άρχοντες τον 5ο αιώνα μ.Χ. και μεταφέρθηκε στην Κωνσταντινούπολη. Όταν το γεγονός έγινε γνωστό, ο αυτοκράτορας άγιος Λέων Α΄ ο Θραξ (457-474 μ.Χ., εορτάζει 20 Ιανουαρίου) το μετέτρεψε σε δημόσιο θησαυρό και το κατέθεσε για φύλαξη στον ιερό ναό της Παναγίας των Βλαχερνών. Δυστυχώς σήμερα δεν σώζεται και πιθανόν εκλάπη ή καταστράφηκε κατά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους σταυροφόρους της Δ΄ Σταυροφορίας το 1204.
Στην Ιερά Μητρόπολή μας η ανάμνηση του γεγονότος εορτάζεται στον ιερό ναό της Θεοτόκου Κυρίας των Αγγέλων, στην Παλιά Πόλη του Ρεθύμνου. Ο ιστορικός αυτός ναός χρονολογείται από την ύστερη περίοδο της Ενετοκρατίας στην Κρήτη, αρχικά ήταν ρωμαιοκαθολικός ναός του τάγματος των Δομινικανών μοναχών αφιερωμένος στην αγία Μαρία Μαγδαληνή. Με την τουρκική κατάκτηση του Ρεθύμνου (1646) οι Τούρκοι τον μετέτρεψαν σε τζαμί, όμως το 1917 παραχωρήθηκε στους ορθόδοξους χριστιανούς, μετά τη θαυματουργική ανακάλυψη παλαιάς εικόνας της Θεοτόκου στο εσωτερικό του.
Την εορτή της κατάθεσης της τιμίας εσθήτος της Υπεραγίας Θεοτόκου τιμά επίσης εξωκλήσι αφιερωμένο σε αυτήν στο χωριό Βιράν Επισκοπή, δήμου Μυλοποτάμου, λίγα χιλιόμετρα από το Ρέθυμνο.
Η Σύναξη της ιεράς εικόνας της Παναγίας Γαλακτοτροφούσας (3 Ιουλίου). 
Εικονογραφικός τύπος της Θεοτόκου, που εικονίζεται να θηλάζει το νεογέννητο Χριστό. Η ιστορική εικόνα της Παναγίας Γαλακτοτροφούσας βρίσκεται στο Άγιο Όρος και είναι η μία από τις δύο εικόνες της Παναγίας που έλαβε ο άγιος Σάββας, αρχικά πρίγκιπας και στη συνέχεια αρχιεπίσκοπος της Σερβίας, ιδρυτής της Ιεράς Μονής Χιλανδαρίου του Αγίου Όρους, από την Ιερά Μονή Οσίου Σάββα των Ιεροσολύμων (η άλλη είναι η ιερά εικόμα της Παναγίας Τριχερούσας, του αγίου Ιωάννη του Δαμασκηνού). Πριν κοιμηθεί ο όσιος Σάββας είχε δώσει εντολή να δωθούν αυτές οι δύο εικόνες στον πρώτο επίσκοπο με το όνομα Σάββας που θα επισκεφτόταν το μοναστήρι, πράγμα που συνέβη το 13ο αιώνα. Ο άγιος Σάββας της Σερβίας μετέφερε τις εικόνες στο Άγιο Όρος, και συγκεκριμένα στη μονή, την οποία ο ίδιος ίδρυσε. Η Παναγία Γαλακτοτροφούσα βρίσκεται στο σερβικό Κελλί των Καρυών “Τυπικαριό”, όπου ο ίδιος συχνά διέμενε και όπου υπάρχει μέχρι σήμερα τοποθετημένη στο τέμπλο στα δεξιά της Ωραίας Πύλης, δηλαδή στην κανονική θέση της εικόνας του Χριστού, η οποία βρίσκεται στα αριστερά, αντίθετα με την επικρατούσα συνήθεια.
Στην Ιερά Μητρόπολή μας η σύναξη της Θεοτόκου Γαλακτοτροφούσας τιμάται στον ιστορικό ιερό προσκυνηματικό ναό της Παναγίας Μυρτιδιώτισσας ή Παναγίας Γαλατούς στο χωριό Καψαλιανά δήμου Ρεθύμνου, που υπάγεται στην ενορία Πίκρι. Στοιχεία γι’ αυτόν βλ. στην εορτή της Παναγίας Μυρτιδιώτισσας, 24 Σεπτεμβρίου.
Της αγίας Κυριακής (7 Ιουλίου). Ήταν μια κοπέλα 16 χρονών, που συνελήφθη μαζί με τους γονείς της το 282 μ.Χ. επειδή ήταν χριστιανοί. Οι γονείς της βασανίστηκαν και θανατώθηκαν κι εκείνη ανακρίθηκε και οι Ρωμαίοι τη βασάνισαν απάνθρωπα, για να αρνηθεί το Χριστό και να λατρέψει τους αρχαίους θεούς. Όταν φάνηκε πως δεν υποχωρεί, καταδικάστηκε σε αποκεφαλισμό, αλλά πριν της κόψουν το κεφάλι, η αγία ξεψύχησε. Όμορφη μικρή εκκλησία της αγίας υπάρχει στο υπόγειο του ναού της αγίας Φωτεινής, στον Κουμπέ. Υπάρχουν επίσης ναοί της στα Τρία Μοναστήρια (Ρέθυμνο) και στα χωριά:
Δήμου Ρεθύμνου
Αγία Τριάδα (εξωκλήσι σε ρεματιά). Υπάγεται στην ενορία Μέσης.
Άγιος Γεώργιος (συνοικισμός που υπάγεται στην ενορία Αρμένων).
Άγιος Κωνσταντίνος (εξωκλήσι).
Αργυρούπολη. Εξωκλήσι της βυζαντινής εποχής, με τοιχογραφίες.
Γωνιά (εξωκλήσι).
Γουλεδιανά.
Πίκρι. Εξωκλήσι του 13ου αιώνα, στην περιοχή Καστροκεφάλα. Βρίσκεται εκτός οικισμού, στην κορυφή ενός λόφου που στα Ανατολικά-Βόρεια και Δυτικά υπάρχει φαράγγι και μπροστά απλώνεται πανοραμικά η θέα του κάμπου από ψηλά του χωριού Επισκοπής μέχρι και την θάλασσα μπροστά από την Σκαλέτα. Αν και ανακατασκευασμένος κατά το μεγαλύτερο μέρος του τη δεκαετία του 1980, ο ναός διασώζει ίχνη του αρχικού κτίσματος στον δυτικό και ανατολικό τοίχο καθώς και στο δάπεδό του. Ανάγεται στην περίοδο της Βενετοκρατίας. Ανήκει στο τύπο του μονόχωρου καμαροσκέπαστου ναού με ένα σφενδόνι που στηρίζει τον θόλο. Εκεί, κατά την παράδοση υπήρχε οικισμός με κάστρο στην κορυφή του, γι’ αυτό και η ονομασία Καστροκεφάλα.
Την παραμονή της εορτής, από ώρα 6.30΄ μ.μ., τελείται ο πανηγυρικός εσπερινός μαζί με τον παρακλητικό κανόνα προς τιμήν της αγίας. Το πρωί της εορτής, από ώρα 6.45΄ π.μ., τελείται η ακολουθία του μεσονυκτικού, του όρθρου και της θείας λειτουργίας και στο τέλος η λιτανεία της ιεράς εικόνας της αγίας πέριξ του ναού. Μετά τη θεία λειτουργία προσφέρεται κέρασμα στους συμμετέχοντες.
Χώνος. Δίκλιτος ναός. Το βόρειο κλίτος είναι αφιερωμένο στον Eυαγγελισμό της Θεοτόκου (25 Μαρτίου).
Δήμου Μυλοποτάμου
Άγιος Γεώργιος (συνοικισμός που υπάγεται στην ενορία Αρμένων).
Άγιος Κωνσταντίνος (εξωκλήσι).
Αργυρούπολη. Εξωκλήσι της βυζαντινής εποχής, με τοιχογραφίες.
Γωνιά (εξωκλήσι).
Γαράζο.
Γουλεδιανά.
Πρίνος (εξωκλήσι στην περιοχή Λατζιμά).
Χώνος. Δίκλιτος ναός. Το βόρειο κλίτος είναι αφιερωμένο στον Eυαγγελισμό της Θεοτόκου (25 Μαρτίου).
Του αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτη (14 Ιουλίου). Είναι ένας από τους νεότερους αγίους Πατέρες της Εκκλησίας, μοναχός στο Άγιο Όρος Άθως (Αγιορείτης) με τεράστια μόρφωση, ο οποίος έζησε κατά την περίοδο της Τουρκρατίας, το 18ο αιώνα. Από αγάπη προς τον σκλαβωμένο στους Τούρκους ελληνικό λαό, επιδώθηκε στη συγγραφή σειράς βιβλίων, για να προσφέρει τον πλούτο της πνευματικής παράδοσης της Ορθόδοξης Εκκλησίας στη νεοελληνική γλώσσα της εποχής του και με τρόπο κατανοητό από τους απλούς ανθρώπους που είχαν χαμηλή μόρφωση. Το έργο του συνάντησε αντιδράσεις από συντηρητικούς κύκλους της εποχής του. Ανήκει στο κίνημα που ονομάστηκε από τους αντιπάλους του «Κολλυβάδες», ένα κίνημα μορφωμένων ορθόδοξων μοναχών (αρκετοί από αυτούς είναι άγιοι), οι οποίοι αγωνίστηκαν για την πνευματική αναβάθμιση του υπόδουλου ελληνικού λαού, δίνοντας μεγάλη έμφαση στη διατήρηση της ιδιαίτερης πολιτισμικής και θρησκευτικής ταυτότητάς του. Ανάμεσα στα έργα του αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτη ξεχωρίζουν η Φιλοκαλία (πολύτομη συλλογή χαρακτηριστικών κειμένων των αρχαίων Πατέρων της Εκκλησίας, η οποία επηρέασε πάρα πολύ την πνευματική ζωή του ελληνικού λαού κατά την εποχή του, αλλά και των σλαβικών λαών, μετά τη μετάφρασή της στη σλαβική γλώσσα από τον άγιο Παΐσιο Βελιτσκόφσκι), το Πηδάλιον (συλλογή, μετάφραση και ερμηνεία των αρχαίων ιερών κανόνων της Ορθόδοξης Εκκλησίας, που δίνουν κατευθύνσεις για την ηθική, τη συμπεριφορά και τη θρησκευτική ζωή) και ο Αόρατος Πόλεμος, έργο που αναφέρεται στον πνευματικό αγώνα του χριστιανού για την ένωσή του με τον Τριαδικό Θεό. Επίσης ο άγιος συνέταξε τον Συναξαριστή Νεομαρτύρων, μια συγκλονιστική συλλογή καταγραφών των περιπετειών, των βασανισμών και των εκτελέσεων (αλλά και πολλών θαυμάτων) των αγίων μαρτύρων της εποχής της Τουρκοκρατίας, που θανατώθηκαν από την οθωμανική εξουσία λόγω της ορθόδοξης χριστιανικής πίστης τους. Συνέταξε επίσης εκκλησιαστικές ιερές ακολουθίες (υμνογραφικά έργα), όπως την ακολουθία προς τιμήν των νεομαρτύρων και τον ιερό παρακλητικό κανόνα προς την Παναγία τη Γοργοεπήκοο (δες 1 Οκτωβρίου).
Η μνήμη του αγίου τιμάται στο αφιερωμένο σε αυτόν βόρειο κλίτος στον ιερό ναό των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης της πόλης του Ρεθύμνου. Πρόκειται για τρίκλιτο ναό της δεκαετίας του 1970, δίπλα στο σταθμό των λεωφορείων (ΚΤΕΛ) και στο παλαιό κοιμητήριο της πόλης μας. Το νότιο κλίτος είναι αφιερωμένο στον άγιο μάρτυρα Ευγένιο (13 Δεκεμβρίου). Το απόγευμα της παραμονής της εορτής τελείται εσπερινός και το πρωί της εορτής, από ώρα 7.00΄, τελείται ο όρθρος και η θεία λειτουργία.
Της αγίας Μαρίνας (17 Ιουλίου). 15χρονη χριστιανή κοπέλα, που συνελήφθη από τους Ρωμαίους το 270 μ.Χ. Την υπέβαλαν σε απίστευτα βασανιστήρια, όπως και την αγία Κυριακή (γι’ αυτό και οι δύο είναι μεγαλομάρτυρες). Τελικά την αποκεφάλισαν. Κατά τη φυλάκισή της, είδε το διάβολο με τρομακτική μορφή. Αρχικά πανικοβλήθηκε, αλλά μετά έκανε μια σύντομη προσευχή, άρπαξε ένα σφυρί που υπήρχε στο κελί της (ίσως για όργανο βασανισμού) και τον χτύπησε στο κεφάλι. Γι’ αυτό πολλές φορές ζωγραφίζεται να κρατάει το διάβολο από τα κέρατα.
Υπόψιν ότι στις ορθόδοξες εικόνες ο διάβολος ζωγραφίζεται πολύ μικρός σε μέγεθος. Αυτό θέλει να δηλώσει ότι η δύναμή του είναι μικρή μπροστά στη δύναμη του Χριστού και των αγίων, αλλά και ότι όποιο πλάσμα είναι μακριά απ’ το Θεό, δεν έχει αληθινή ζωή, γιατί ο Θεός είναι η πηγή της (αιώνιας) ζωής. Έτσι ο διάβολος (παρόλο που είναι υπαρκτό πρόσωπο – αποστάτης άγγελος – κι όχι σύμβολο, όπως νομίζουν πολλοί) δεν είναι ακριβώς ζωντανός, αλλά «ζωντανός νεκρός» (πνευματικά νεκρός).
Η αγία Μαρίνα έχει κάνει αμέτρητες εμφανίσεις και θαύματα σε όλες τις εποχές. Πρόσφατο θαύμα της, που έγινε πασίγνωστο, είναι η εμφάνισή της στο χειρουργείο αμερικάνικου νοσοκομείου, όπου υποβαλλόταν σε μεταμόσχευση μυελού των οστών ένα παιδάκι από την Κύπρο (ο Ανδρέας Βασιλείου). Την είδαν όλοι και το περιστατικό, με μαρτυρία της ίδιας της οικογένειας του παιδιού, δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Έθνος της 16.7.2006 και μεταδόθηκε σε τηλεοπτικές εκπομπές κ.τ.λ.
Ναούς της κοσμαγάπητης αγίας έχουμε στα χωριά:
Δημου Ρεθύμνου
Αμνάτος. Ναός του 13ου αιώνα, κατάλοιπο παλαιάς γυναικείας Μονής. Δίπλα στο προαύλιο του ναού διασώζεται το κτήριο των κελιών, που τώρα είναι ιδιόκτητη κατοικία. Την παραμονή της εορτής, από ώρα 7.00΄ μ.μ., τελείται ο πανηγυρικός εσπερινός μαζί με τον παρακλητικό κανόνα προς τιμήν της αγίας. Το πρωί της εορτής, από ώρα 6.45΄ π.μ., τελείται η ακολουθία του μεσονυκτικού, του όρθρου και της θείας λειτουργίας και στο τέλος η λιτανεία της ιεράς εικόνας της αγίας πέριξ του ναού. Μετά τη θεία λειτουργία προσφέρεται κέρασμα στους συμμετέχοντες.
Αργυρούπολη.
Ιρφάν Μετόχι (ιδιωτικός ναός στην αυλή οικίας στη μέση του δρόμου, ο οποίος χωρίζεται στα δυο και τα αυτοκίνητα περνούν από τις δύο πλευρές του ναού).
Κούφη. Μονόκλιτος ναός. Το τέμπλο είναι του 1910.
Λούτρα (κοιμητηριακός ναός).
Όρος. Υπάρχουν εικόνες του 1862 και 1871. Υπάγεται στην ενορία Καρές.
Δήμου Μυλοποτάμου
Αγγελιανά (εξωκλήσι).
Καλαμάς. Ναός του 19ου αιώνα, ευρισκόμενος σε φαράγγι κοντά στον οικισμό. Υπάγεται στην ενορία Πασσαλιτών. Την παραμονή ώρα 6.00΄ μ.μ. τελείται Μέγας Εσπερινός και το πρωί της εορτής, από ώρα 7.00΄ π.μ., όρθρος και πανηγυρική θεία λειτουργία. Στο τέλος της θείας λειτουργίας προσφέρεται κέρασμα στους συμμετέχοντες.
Κρυωνέρι (Ασσύρωτοι). Βυζαντινός αγιογραφημένος ναός (εξωκλήσι).
Λιβάδια. Τρίκλιτος ναός· τα άλλα κλίτη είναι αφιερωμένα στους αγίους Κωνσταντίνο και Ελένη (21 Μαΐου) και στον άγιο Mάμαντα (2 Σεπτεμβρίου).
Πέραμα (εξωκλήσι).
Δήμος Ανωγείων
Ανώγεια (εξωκλήσι, 1843).
Του προφήτη Ηλία (20 Ιουλίου). Είναι η πιο γνωστή γιορτή αγίου της Παλαιάς Διαθήκης, μαζί με τις γιορτές της αγίας Άννας και του αγ. Ιωάννη του Προδρόμου (και ο Πρόδρομος ανήκει χρονικά στην Παλ. Διαθήκη, γιατί θανατώθηκε πριν την ανάσταση του Χριστού – κι ας ήταν σύγχρονος του Χριστού και ας αναφέρεται η ιστορία του στα βιβλία της Καινής Διαθήκης).
Ο προφήτης Ηλίας έζησε γύρω στο 850 π.Χ. Τότε το βασιλικό ζεύγος του Ισραήλ, Αχαάβ και Ιεζάβελ, είχαν επιβάλει στους Ισραηλίτες τη λατρεία του βαβυλωνιακού θεού Βάαλ (με ανθρωποθυσίες). Ο προφήτης Ηλίας αντιστάθηκε δυναμικά στη λατρεία αυτή, γι’ αυτό και καταδιώχθηκε σκληρά από το βασιλιά και τη βασίλισσα και έζησε ένα διάστημα κρυμμένος στα βουνά. Γι’ αυτό οι εκκλησίες του είναι στις κορυφές και στις ερημιές. Ήταν εξαιρετικά θαυματουργός ακόμη και όταν ζούσε και είναι γνωστό πως, όταν ήταν στην ερημιά, του έφερνε ψωμί ένας κόρακας.
Κατά την Παλαιά Διαθήκη, ο προφήτης Ηλίας δεν πέθανε, αλλά τον πήρε στον ουρανό ένα πύρινο άρμα, μπροστά στα μάτια του μαθητή του, του προφήτη Ελισσαίου (που γιορτάζει 14 Ιουνίου). Αυτό το βλέπουμε και στις εικόνες του. Επειδή λοιπόν αναφέρεται στην Παλ. Διαθήκη ότι, πριν από το Χριστό, θα έρθει ο Ηλίας να προετοιμάσει τον ερχομό Του, επικρατεί η άποψη ότι ο άγιος Ηλίας φυλάσσεται κάπου ζωντανός από το Θεό και θα επιστρέψει λίγο πριν τη Δευτέρα Παρουσία.
Ίσως μάλιστα είναι ο ένας από τους δύο προφήτες που αναφέρει η Αποκάλυψη, ότι θα ηγηθούν των χριστιανών κατά τα χρόνια του Αντίχριστου, δηλ. του παγκόσμιου αυτοκράτορα που θα ανακηρύξει τον εαυτό του θεό, θα σφραγίσει τους πιστούς του με το 666 και θα κάνει τρομερό διωγμό σε όποιους αρνούνται να τον λατρέψουν. Ο άλλος προφήτης ίσως είναι ο δίκαιος Ενώχ, που έζησε πριν τον Κατακλυσμό και επίσης «ο Θεός τον μετακίνησε σε άγνωστο τόπο», κατά την Παλ. Διαθήκη, όπως και τον Ηλία.
Στην πόλη μας έχουμε ναούς του προφ. Ηλία στα Τρία Μοναστήρια και στον ομώνυμο λόφο πάνω απ’ την Καλλιθέα, βγαίνοντας από την οδό Θεοτοκοπούλου.
Επίσης, στα χωριά:
Δήμου Ρεθύμνου
Αργυρούπολη (κοιμητηριακός ναός).
Γάλλος.
Επισκοπή. Τρίκλιτος ναός θεμελιωμένος το 1923 στη θέση παλαιού ναού, με ιστορικές ιερές εικόνες, άμφια και λειτουργικά σκεύη και βιβλία. Τα άλλα δύο κλίτη είναι αφιερωμένα στον άγιο Αντώνιο το Μέγα και Καθηγητής της Ερήμου (17 Φεβρουαρίου) και στην Αγία Τριάδα (εορτάζεται τη Δευτέρα του Αγίου Πνεύματος, βλ. σχετικά στο κεφάλαιο των πασχαλινών πανηγύρεων της Μητροπόλεώς μας). Στο Ιερό του ναού φυλάσσεται λειψανοθήκη αφιερωμένο στους αγίους Τέσσερις Νεομάρτυρες του Ρεθύμνου (βλ. 28 Οκτωβρίου), η οποία περιέχει τεμάχιο ιερού λειψάνου των αγίων, βαμβάκι εμποτισμένο με το αίμα τους και μικρή πέτρα ακονίσματος, στην οποία ο δήμιος ακόνισε το σπαθί, με το οποίο τους αποκεφάλισε το 1824. Τα ιερά αυτά κειμήλια διέσωσε ο ιερέας Ευστάθιος Τσουράκης, αυτόπτης μάρτυρας στο μαρτύριο των αγίων και, αργότερα, στην ανακομιδή (εκταφή) των ιερών λειψάνων τους. Την παραμονή της εορτής, από ώρα 7.00΄ μ.μ., τελείται πανηγυρικός εσπερινός και ψάλλεται ο παρακλητικός κανόνας προς τον προφήτη Ηλία, ενώ το πρωί της εορτής, από ώρα 7.00΄ π.μ., τελείται όρθρος και θεία λειτουργία. Μετά το τέλος του εσπερινού και της θείας λειτουργίας προσφέρεται κέρασμα στους συμμετέχοντες.
Μαρουλάς. Παλαιός ναός (εξωκλήσι) στην πλαγιά λόγου με υπέροχη θέα, σε απόσταση 250 μέτρων από το χωριό. Σύμφωνα με την παράδοση, κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, οι Τούρκοι αποπειράθηκαν να τον γκρεμίσουν περισσότερες από μία φορές. Όμως, όταν έφταναν εκεί, αντί για το ναό, έβλεπαν μόνον ένα μεγάλο βράχο. Στο ναό υπάρχει μεγάλη εικόνα του προφήτη Ηλία με χρονολογία 1897, έργο του αγιογράφου Χαμαράκη από το χωριό Πηγή Ρεθύμνης. Την παραμονή της εορτής, κατά τη δύση του ηλίου, τελείται μέγας εσπερινός, ενώ το πρωί της εορτής, από ώρα 7.00΄ π.μ., τελείται όρθρος και θεία λειτουργία. Μετά τον εσπερινό, ο πολιτιστικός σύλλογος του χωριού (ο οποίος ονομάζεται «Προφήτης Ηλίας») προσφέρει δείπνο στους συμμετέχοντες.
Χάρκια (μετόχι της Ιεράς Μονής Αρκαδίου).
Πανηγυρίζει όμως και το ιστορικό μοναστήρι του προφήτη Ηλία στο χωριό Ρούστικα του δήμου Ρεθύμνου, όπου έζησε ο γέροντας Ευμένιος, ένας σύγχρονος άγιος μοναχός, που κοιμήθηκε τα Χριστούγεννα του 2005.
Δήμου Μυλοποτάμου
Αγιά (εξωκλήσι).
Αρχαία Ελεύθερνα. Το τέμπλο του ναού χρονολογείται στο 1895. Μετά το τέλος της θείας λειτουργίας προσφέρεται γεύμα στους συμμετέχοντες.
Επισκοπή (υπάγεται στην ενορία Δαφνέδων). Ιδιωτικός ναός (εξωκλήσι). Την παραμονή της εορτής, από ώρα 6.30΄μ.μ., τελείται εσπερινός και το πρωί της εορτής, από ώρα 7.30΄, τελείται ο όρθρος και η θεία λειτουργία, με λιτανεία της ιεράς εικόνας του αγίου. Μετά τη θεία λειτουργία, προσφέρεται κέρασμα στους συμμετέχοντες στο σπίτι των κτιτόρων του ιερού ναού.
Έρφοι (εξωκλήσι).
Δήμος Ανωγείων
Ανώγεια. Εξωκκλήσι στην τοποθεσία Κορίτσι, κάτω από το βουνό Σκίνακας, όπου βρίσκεται το αστεροσκοπείο. Βρίσκεται δίπλα σε φυσική πηγή νερού, σε τόπο απαράμιλλη θέα. Η περιοχή θυμίζει έντονα σκηνές από το βίο του προφήτη Ηλία, όπως παριστάνεται στις ορθόδοξες αγιογραφίες.
Την παραμονή της εορτής, από ώρα 5.00΄ μ.μ., τελείται εσπερινός και την ημέρα της εορτής, από ώρα 7.00΄ π.μ., όρθρος και θεία λειτουργία. Μετά τη θεία λειτουργία προσφέρεται κέρασμα στους προσκυνητές από τους κτηνοτρόφους της οικογένειας Μανουρά, οι οποίοι ποιμένουν τα κοπάδια τους στην ευρύτερη περιοχή.
Της αγίας Μαρίας της Μαγδαληνής (22 Ιουλίου). Σπουδαία αγία της πρώτης Εκκλησίας, μαθήτρια του Χριστού, μυροφόρος και ισαπόστολος. Γράφτηκαν πολλοί μύθοι γι’ αυτήν, όπως ότι ήταν πόρνη που μετανόησε, ότι ήταν εκείνη που άλειψε τα πόδια του Ιησού με μύρο, ακόμη κι ότι, δήθεν, ήταν ερωτευμένη με το Χριστό ή και σύζυγός Του! Αυτά δεν έχουν ερείσματα στις ιστορικές πηγές.
Κατά τα ιερά ευαγγέλια, η αγία Μαρία Μαγδαληνή δεν ήταν πόρνη, αλλά δαιμονισμένη, που τη θεράπευσε ο Χριστός, και από τότε έγινε μαθήτριά Του (είχε κι άλλες μαθήτριες, όπως την αγία Φωτεινή, την αγία Ιωάννα, την αγία Μαρία του Κλωπά κ.ά., που τις βλέπουμε ως μυροφόρες κατά το Πάσχα). Μετά την ανάσταση του Χριστού κήρυξε το χριστιανισμό σε πολλά μέρη, μέχρι και τη Ρώμη. Έζησε χρόνια στην Έφεσο, κοντά στον άγιο Ιωάννη τον ευαγγελιστή, και εκεί κοιμήθηκε και ετάφη. Το σώμα της ανακαλύφθηκε άφθαρτο και μεταφέρθηκε τον 9ο αιώνα μ.Χ. στην Κωνσταντινούπολη. Χάθηκε, μάλλον, με την εισβολή των σταυροφόρων στην Κωνσταντινούπολη το 1204 (που λεηλάτησαν την Πόλη), αλλά το ένα χέρι της φυλάσσεται στο Άγιο Όρος, στη μονή της Σίμωνος Πέτρας (Πέτρας του αγίου Σίμωνος). Είναι άφθαρτο και διατηρεί θερμοκρασία σώματος. Στο Άγιο Όρος την τιμούν πάρα πολύ, ενώ εδώ έχουμε το ναό της στο χωριό Νέα Μαγνησία δήμου Ρεθύμνου, πολύ κοντά στην πόλη του Ρεθύμνου (ανατολικά, μετά τον οικισμό Σταυρωμένος, στην παλαιά εθνική οδό). Υπάγεται στην ενορία Πρίνου.
Της αγίας Άννας, μητέρας της Παναγίας και γιαγιάς του Ιησού Χριστού (25 Ιουλίου). Είναι η κανονική γιορτή της αγίας Άννας (η κοίμησή της), ενώ στις 9 Δεκεμβρίου εορτάζεται η σύλληψη της αγίας Άννας, δηλαδή η κυοφορία της Θεοτόκου από την αγία Άννα, 9 μήνες πριν το Γενέσιο της Θεοτόκου στις 8 Σεπτεμβρίου). Οι άγιοι Ιωακείμ και Άννα είναι οι γονείς της Παναγίας. Την απόχτησαν σε μεγάλη ηλικία, μετά από πολλή προσευχή. Είναι γνωστή η ιστορία τους. Όταν η Παναγία έγινε τριών ετών, οι γονείς της την πήγαν στο Ναό των Ιεροσολύμων και την παρέδωσαν στην προστασία του ιερέα και συγγενή τους αγίου Ζαχαρία, που αργότερα έγινε ο πατέρας του αγ. Ιωάννη του Προδρόμου. Έτσι η Παναγία έμεινε στο ναό μέχρι 15 ετών, όπου έγινε ο Ευαγγελισμός και έμεινε έγκυος στο Χριστό (χωρίς κρίνο – ο κρίνος είναι μύθος, δεν αναφέρεται στο ευαγγέλιο).
Οι γονείς της, που ήταν ηλικιωμένοι όταν γεννήθηκε, δε ζούσαν όταν έγινε ο Ευαγγελισμός. Άρα η αγία Άννα είναι η γιαγιά του Χριστού. Ιωακείμ και Άννα θεωρούνται προστάτες άγιοι των ζευγαριών που δε μπορούν να κάνουν παιδιά. Λείψανο της αγίας υπάρχει στο Άγιο Όρος, στο μικρό μοναστηράκι (σκήτη) που υπάρχει εκεί προς τιμήν της.
Ναό της αγίας Άννας έχουμε στην περιοχή Τρία Μοναστήρια, νότια της πόλης του Ρεθύμνου.
Επίσης, εορτάζει το μικρό εξωκλήσι της σε σπήλαιο στην πόλη του Ρεθύμνου. Είναι ένας μικροσκοπικός σπηλαιώδης ναός, που συνδέεται με ένα (κάπως μεγαλύτερο) ναό του αγίου Αντωνίου του Μεγάλου και Καθηγητού της Ερήμου (17 Ιανουαρίου), στην πλαγιά του λόφου του Τιμίου Σταυρού, πάνω από το κοιμητήριο του Ρεθύμνου και τον ιερό ναό των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης (21 Μαΐου), κάτω από τον ιερό προσκυνηματικό ναό του Τιμιου Σταυρού (14 Σεπτεμβρίου).
Βρίσκεται μέσα σε μια γραφική γειτονιά, ανάμεσα στα σπίτια, που έχει την ιδιαιτερότητα ότι είναι χτισμένη δίπλα σε μια σκάλα, που ανεβαίνει στον ιερό ναό του Τιμίου Σταυρού. Ο λόφος αυτός ονομαζόταν από τους παλαιούς Ρεθυμνιώτες Φουρκοκέφαλο, δηλαδή λόφος της φούρκας (κρεμάλας), επειδή κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας (για το Ρέθυμνο 1211-1646, έως την κατάληψη της πόλης από τους Τούρκους) οι σκληροί Ενετοί κατακτητές εκτελούσαν εκεί τους Κρητικούς επαναστάτες που συλλαμβάνονταν. Στη συνέχεια πετούσαν τα σώματά τους στο γκρεμό και τα άφηναν εκεί άταφα, στο έλεος των ζώων και της φθοράς. Αυτός είναι και ο λόγος, σύμφωνα με την παράδοση, που οι ορθόδοξοι χριστιανοί διαμόρφωσαν εκεί, στο μικρό σπήλαιο, τους δύο ναΐσκους προς τιμήν του αγίου Αντωνίου και της αγίας Άννας, στη μνήμη δύο εκτελεσθέντων (πατέρα και κόρης), που είχαν αυτά τα ονόματα.
Την παραμονή της εορτής, από ώρα 6.00΄μ.μ., τελείται εσπερινός και το πρωί της εορτής, από ώρα 7.00΄, τελείται ο όρθρος και η θεία λειτουργία. Ο ναός εορτάζει επίσης στις 9 Δεκεμβρίου.
Η αγία επίσης εορτάζεται στους ναούς της, στα χωριά:
Δήμου Ρεθύμνου
Λούτρα (εξωκλήσι).
Μαρουλάς.
Πίκρι. Εξωκλήσι του 1884, σε πλαγιά κατάφυτου λόφου. Ο ναός της Αγίας Άννας, μονόχωρος καμαροσκέπαστος ναΐσκος, στην ανατολική πλευρά του φαραγγιού, άλλοι τρείς ναοί που ανάγεται στην περίοδο της Βενετοκρατίας. του οποίου η βόρεια πλευρά φέρει φαρδιά αντηρίδα ως αντιστήριξη πιθανόιν, επειδή είναι κτισμένος στο άκρο μιας πεζούλας. Ενδιαφέρον στοιχείο αποτελεί ο γλυπτός διάκοσμος τόσο των δύο μικρών φωτιστικών ανοιγμάτων του όσο και του θυρώματος, του οποίου το ανώφλι κοσμείται με τρία διαφορετικά σταυρόσχημα μοτίβα, ενώ στα αριστερά του βρίσκεται μικρός αδιάγνωστος θυρεός με τέσσερις σταυρούς στο πλαίσιο του τελαμώνα. Το ορθογώνιο άνοιγμα πάνω από την είσοδο κοσμείται επίσης με διάτρητο κόσμημα εν είδει σκακιέρας. Η εντοιχισμένη μεταγενέστερη επιγραφή στο ανακουφιστικό τόξο αναφέρει «Οικοδομήθει αυτή. Έγινε υπό του Ιακώβου Πετρουλάκη διά χειρός Μάρκου Μαρκίδη. Τον Ιούνιον έτος 1884».
Την παραμονή της εορτής, από ώρα 6.30΄ μ.μ., τελείται ο πανηγυρικός εσπερινός μαζί με τον παρακλητικό κανόνα προς τιμήν της αγίας. Το πρωί της εορτής, από ώρα 6.45΄ π.μ., τελείται η ακολουθία του μεσονυκτικού, του όρθρου και της θείας λειτουργίας και στο τέλος η λιτανεία της ιεράς εικόνας της αγίας πέριξ του ναού.
Χάρκια. Ιστορικό παλαιό εξωκλήσι με περίτεχνο τέμπλο, στην κάτω μεριά του χωριού. Το τέμπλο με τον περίτεχνο ανάγλυφο διάκοσμο φιλοτεχνήθηκε γύρω στο 1920 από τον εξαίρετο λαϊκό ξυλογλύπτη και κατασκευαστή τέμπλων Γιαννιό (Ιωάννη) Λίτινα [Gianniόs (John) Litinas] από το χωριό Πλατάνια Αμαρίου, ο οποίος πέθανε αφήνοντας ασκάλιστο τον τελευταίο μικρό κίονα. Υπάρχουν εικόνες του 19ου αιώνα και αντιμήνσιο του 1878. Μετά τη θεία λειτουργία ο πολιτιστικός σύλλογος του χωριού προσφέρει γεύμα στους συμμετέχοντες.
Δήμου Μυλοποτάμου
Αβδανίτες. Κτίσμα της εποχής της Ενετοκρατίας. Υπάγεται στην ενορία Δαμαβόλου.
Της αγίας Παρασκευής (26 Ιουλίου). Μεγαλομάρτυρας, που βασανίστηκε από τους Ρωμαίους σε μικρή ηλικία, όπως οι αγίες Κυριακή και Μαρίνα. Εξαιρετικά θαυματουργή και προστάτισσα των ματιών, επειδή θεράπευσε τα καμένα μάτια του ηγεμόνα που τη βασάνιζε. Γι’ αυτό ζωγραφίζεται να κρατάει ένα δίσκο με δυο μάτια (οι ορθόδοξες εικόνες δεν είναι «ρεαλιστικές», γι’ αυτό δεν προκαλεί φρίκη αυτή η σκηνή).
Ναοί της υπάρχουν στα χωριά:
Δήμου Ρεθύμνου
Αγία Παρασκευή (που φέρει το όνομα της αγίας). Ένα όμορφο ξωκλήσι πάνω σε γέφυρα μικρού ποταμού στην έξοδο του χωριού. Υπάγεται στην ενορία Άδελε.
Υπάρχουν στοιχεία ότι χρονολογείται από την περίοδο της Ενετοκρατίας και είναι ένας από τους παλαιότερους ναούς της ενορίας, μαζί με τον Άγιο Παύλο (14ος – 15ος αιώνας). Όπως αναφέρεται ήταν αγιογραφημένος. Ο ναός που υπάρχει τώρα ανακαινίστηκε το 1940.
Μαρτυρίες αναφέρουν ότι μέσα στα χαλάσματα του ναού βρέθηκε η εικόνα της Αγίας Παρασκευής. Στην ανατολική πλευρά του ναού υπάρχει μια πηγή, που περνάει μέσα από την εκκλησία και με το αγίασμα πλένονται οι πιστοί και συχνά θεραπεύονται από ανίατες ασθένειες, ιδιαίτερα ασθένειες των ματιών.
Οι πιστοί διηγούνται πολλά θαύματα από την εποχή της Τουρκοκρατίας, αλλά και σύγχρονα. Η παράδοση αναφέρει ότι στην περίοδο της Τουρκοκρατίας μία γυναίκα του χωριού δούλευε σε ως υπηρέτρια σε μια Τουρκάλα, μουσουλμάνα, η οποία ήταν τυφλή. Η Τουρκάλα είχε ακούσει για την αγία Παρασκευή και ζήτησε από την υπηρέτρια να της φέρει αγιασμό από την εκκλησία. Αυτή όμως δεν της πήγε αγίασμα από την εκκλησία, αλλά νερό από το σπίτι της, γιατί θεώρησε ότι η Αγία δεν θα τη βοηθούσε, επειδή δεν ήταν χριστιανή, αλλά μουσουλμάνα. Η Τουρκάλα όμως, μόλις έπλυνε τα μάτια της, είδε το φως της. Αναφέρονται επίσης και άλλες μαρτυρίες με μουσουλμάνες που πήγαιναν στην πηγή να πλύνουν τα ρούχα τους και η αγία εμφανιζόταν και τις έδιωχνε, όπως επίσης και διάφορα θαυμαστά γεγονότα κατά το χτίσιμο – ανακαίνιση του ναού, όπου άνθρωποι και ζώα έπεφταν στην χαράδρα και με την επέμβαση της αγίας δεν πάθαιναν τίποτα.
Την παραμονή της εορτής τελείται Εσπερινός 7.30΄ μ.μ. και Ιερά παράκληση 9.00΄ μ.μ. Το πρωί της εορτής τελείται όρθρος και θεία λειτουργία από ώρα 7.00΄ π.μ. Μετά το τέλος της θείας λειτουργίας προσφέρεται κέρασμα από τους ενορίτες.
Αργυρούπολη.
Γάλλος. Δεξιό κλίτος Ιερού Ναού Αγίου Χαραλάμπους (10 Φεβρουαρίου). Την παραμονή της εορτής, από ώρα 7.30΄ μ.μ., τελείται εσπερινός και ψάλλεται η ιερά παράκληση της αγίας, ενώ το πρωί της εορτής τελείται όρθρος και θεία λειτουργία από ώρα 7.00΄ π.μ.
Επισκοπή. Σπηλαιώδης ναός στο χώρο λαξευμένου ρωμαϊκού τάφου. Εξωκλήσι σε μικρή απόσταση βορειοανατολικά του χωριού. Πιθανόν η διαμόρφωση του ναού ανάγεται στην εποχή της Τουρκοκρατίας. Την παραμονή της εορτής τελείται εσπερινός από ώρα 7.00΄ μ.μ. Το πρωί της εορτής τελείται όρθρος και θεία λειτουργία από ώρα 7.00΄ π.μ.
Καρωτή (εξωκλήσι).
Μούνδρος (εξωκλήσι).
Παλαίλιμνος. Υπάγεται στην ενορία Καλονύκτη.
Πηγή.
Πίκρι. Μονόκλιτος ναός του 1861. Ανήκει στο τύπο του μονόχωρου καμαροσκέπαστου ναού με τρία σφενδόνια να στηρίζουν τον θόλο. Αν και ο ναός ανήκει στην περίοδο της Βενενετοκρατίας, εν τούτοις έχει δεχθεί επεμβάσεις, σύμφωνα με τις επιγραφές των δύο εισόδων του, το 1881 και το 1905. Στο μέσο του νότιου τοίχου μικρή ορθογώνια κόγχη με οπή ροής νερού, πιθανόν είχε χρήση αγιάσματος. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η ανατολική πλευρά του και συγκεκριμένα το ιερό βήμα, το οποίο, επειδή ο ναός βρίσκεται ψηλότερα από το επίπεδο του δρόμου, στηρίζεται σε πέντε φουρούσια, όπως οι καμινάδες και οι τουαλέτες των βενετικών κτισμάτων. Το γεγονός αυτό σημαίνει ότι ο στενός αυτός δρόμος που οδηγούσε στη βίλα (που είναι δίπλα από την Εκκλησία) προϋπήρχε του ναού και ότι ο ναός εντάχθηκε στο υπάρχων πολεοδομικό σύστημα του οικισμού.
Την παραμονή της εορτής, από ώρα 6.30΄ μ.μ., τελείται ο πανηγυρικός εσπερινός μαζί με τον παρακλητικό κανόνα προς τιμήν της αγίας. Το πρωί της εορτής, από ώρα 6.45΄ π.μ., τελείται η ακολουθία του μεσονυκτικού, του όρθρου και της θείας λειτουργίας και στο τέλος η λιτανεία της ιεράς εικόνας της αγίας πέριξ του ναού. Μετά τη θεία λειτουργία προσφέρεται κέρασμα στους συμμετέχοντες.
Πρινές Ρεθύμνης.
Ρουσσοσπίτι.
Ρούστικα (εξωκλήσι). Παρεκκλήσι της ιεράς μονής Προφήτη Hλία Ρουστίκων.
Χρωμοναστήρι. Εξωκλήσι της περιόδου της Ενετοκρατίας, που ανακατασκευάστηκε το τέλος του 19ου και τις αρχές του 20ού αιώνα. Μονόχωρος καμαροσκεπής ναός. Βρίσκεται στο Φαράγγι των Μύλων (φυσικό μνημείο του τόπου, προστατευμένη περιοχή), βόρεια του παλαιού οικισμού Μύλων, στην τοποθεσία Κάτω Μύλοι, προς την κατεύθυνση του Ξηρού Χωριού. Το πρωί της εορτής, από ώρα 7.30΄ π.μ., τελείται ο όρθρος και η θεία λειτουργία. Μετά το τέλος της θείας λειτουργίας προσφέρεται κέρασμα στους συμμετέχοντες.
Οι προσκυνητές μπορούν να έρθουν είτε από το Ξηρό Χωριό, είτε από τον από τον παλαιό οικισμό των Μύλων, περνώντας μέσα από τον ερειπωμένο οικισμό των Κάτω Μύλων.
Δήμου Μυλοποτάμου
Αλιάκες (υπάγεται στην ενορία Δαμαβόλου).
Αλλόειδες (εξωκλήσι).
Άνω Τριπόδος (υπάγεται στην ενορία Λαγκάς).
Aργουλιό. Βυζαντινός ναός, εικονογραφημένος. Υπάγεται στην ενορία Αγίου Μάμαντος.
Αχλαδές. Kοιμητηριακός ναός, δίκλιτος, αγία Παρασκευή και Tαξιάρχες (Αρχάγγελοι 8 Νοεμβρίου). Το τέμπλο είναι του 1845.
Βενί. Μονόκλιτος ναός του 1917.
Κεραμωτά. Μονόκλιτος ναός· υπάρχει Eυαγγέλιο του 1840.
Ρουμελή (εξωκλήσι).
Χουμέρι. Εξωκλήσι του 19ου αιώνα, στην τοποθεσία Λέμερη, μεγάλου φυσικού κάλλους, πολύ κοντά σε ποτάμι, ανάμεσα σε αιωνόβια πλατάνια. Αρκετοί προσκυνητές αφιερώνουν άρτους στην εορτή της αγίας, ως ευχαριστία για τη θεραπεία τους από ασθένειες των ματιών. Το απόγευμα της παραμονής της εορτής, ώρα 7.00΄ μ.μ., τελείται η ακολουθία της 9ης Ώρας και στη συνέχεια πανηγυρικός εσπερινός. Το πρωί της εορτής, τελείται η ακολουθία της λιτής της αγίας, ο όρθρος και η θεία λειτουργία και λιτάνευση της ιεράς εικόνας της. Μετά το τέλος της θείας λειτουργίας η ενορία και οι νέοι του χωριού προσφέρουν κέρασμα στους συμμετέχοντες.
Δήμος Ανωγείων
Ανώγεια (κοιμητηριακός ναός).
Σείσαρχα. Βυζαντινός ναός, αγιογραφημένος· ξυλόγλυπτο παλαιό τέμπλο και εικόνες του 19ου αιώνα. Υπάγεται στην ενορία Ανωγείων. Ο χώρος όπου βρίσκεται εικάζεται ότι είναι παλαιό νεκροταφείο με τάφους αρχιερέων κάτω από το άγιο βήμα.
Την παραμονή της εορτής τελείται πανηγυρικός εσπερινός στις 7.00΄ μ.μ. και το πρωί της εορτής όρθρος και θεία λειτουργία. Μετά το τέλος του εσπερινού από τον πολιτιστικό σύλλογο Σεισάρχων στην πλατεία του χωριού αναβιώνει το δυνατόν ένα παλιό έθιμο εορτασμού της μνήμης της αγίας στα Σείσαρχα.
Πρέπει να αναφέρουμε εδώ και το όμορφο εξωκλήσι της κοντά στη Σχολή Ασωμάτων, στο δήμο Αμαρίου (παρότι υπάγεται στην Ιερά Μητρόπολη Λάμπης, Συβρίτου και Σφακίων), που έχει μέσα τον τάφο του Γεωργίου Χορτάτζη (του ποιητή της Ερωφίλης;) και τοιχογραφία με τη μορφή του – όχι ως αγίου, αλλά ως κτίτορα που προσεύχεται.
Του αγίου Παντελεήμονα (27 Ιουλίου). Ήταν εξαιρετικός γιατρός, ιδιαίτερα ενάρετος και πιστός (ένας από τους 20 αγίους Αναργύρους). Κάποτε ανάστησε ένα νεκρό αγόρι με την προσευχή του. Οι Ρωμαίοι τον έπιασαν και μετά από πολλά βασανιστήρια τον σκότωσαν, μαζί με το δάσκαλό του άγιο Ανάργυρο Ερμόλαο. Εικονίζεται να κρατάει ένα κουτάκι με φάρμακα, όπως όλοι οι άγιοι Ανάργυροι.
Ο άγιος έχει θαύματα και εμφανίσεις σε όλες τις εποχές, μέχρι και σήμερα. Ναούς του έχουμε στο προαύλιο του μητροπολιτκού μεγάρου Ρεθύμνου (κατοικίας του μητροπολίτη) και στα χωριά:
Δήμου Ρεθύμνου
Άδελε. Ναός του 19ου αιώνα, περί το 1835. Σύμφωνα με μαρτυρίες, στον ίδιο τόπο υπήρχε εκκλησάκι του αγίου, το οποίο είχε καταστραφεί, ίσως κατά την επανάσταση του 1821. Τα ιερά κειμήλια της ενορίας φυλάσσονται στο ενοριακό γραφείο (ανατολικά του ναού), που αποτελεί και το ιερό σκευοφυλάκιο της ενορίας. Τα εκθέματα αποτελούν: ιερές εικόνες, σκεύη, βιβλία, άμφια. Ο χώρος δεν είναι καθημερινά επισκέψιμος, το σκευοφυλάκιο ανοίγει όταν κάποιος το ζητήσει, μετά από συνεννόηση με τον εφημέριο. Στην εορτή του αγίου, μετά τον εσπερινό και τη θεία λειτουργία, ανοίγει για όλο τον κόσμο.
Σύμφωνα με μαρτυρίες, ο ναός χτίστηκε περί το 1835, στα χρόνια της κυριαρχίας των Αιγυπτίων στην Κρήτη, και αιτία γι’ αυτό ήταν η γυναίκα ενός μπέη, που της εμφανίστηκε σε όνειρο ο άγιος Παντελεήμων, στον οποίο ανήκε και το εκκλησάκι στον ίδιο τόπο που είχε καταστραφεί. Ο μπέης υποχώρησε στις παρακλήσεις της γυναίκας του και επέτρεψε να κτιστεί ο ναός. Τα θεμέλια του ναού, όπως διηγούνταν παλαιοί κάτοικοι, ήταν τόσο βαθιά, που ξεπερνούσαν σε βάθος τα ανθρώπινα μέτρα, γεγονός που είναι αλήθεια αν κρίνομε από την πάνω από δύο μέτρα τοιχοποιία του ναού.
Στο Άδελε και στα γύρω χωριά ευλαβούνται πολύ τον άγιο και αυτό μαρτυρούν τα εκατοντάδες τάματα, που ακόμα και στις μέρες μας φέρνουν στην χάρη του, όπως επίσης και το ότι σχεδόν σε όλα τα σπίτια του χωριού κάποιο μέλος της οικογένειας φέρει το όνομα Παντελεήμων (Παντελής). Ο ναός συνδέεται με ιστορικές μνήμες, καθώς συνέβη να είναι εφημέριός του ο Διονύσιος Ψαρουδάκης, που διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στις πολεμικές επιχειρήσεις της περιοχής κατά τη θρυλική Μάχη της Κρήτης (κατά των Ναζί, Μάιος 1941). Σύμφωνα με μαρτυρίες κατοίκων, τη νύχτα πριν πέσουν οι Γερμανοί αλεξιπτωτιστές, ο Διονύσιος Ψαρουδάκης κάλεσε στην εκκλησία τους περισσότερους άνδρες του χωριού και τους ενημέρωσε για τα γεγονότα. Εκεί μάλιστα στον ιερό ναό ευλόγησε τους πολεμιστές, λέγοντας «Για την Κρήτη και τη Λευτεριά».
Την παραμονή της εορτής τελείται εσπερινός 7.30΄ μ.μ. και ιερά παράκληση 9.00΄ μ.μ. Το πρωί της εορτής τελείται όρθρος και θεία λειτουργία από ώρα 7.00΄ π.μ. Μετά το πέρας του εσπερινού προσφέρεται κέρασμα-γεύμα από τους ενορίτες στους συμμετέχοντες.
Αρολίθι.
Επισκοπή. Εξωκλήσι βορειοανατολικά του χωριού, με πρόσβαση αυτοκινήτου. Ανάγεται μάλλον στην εποχή της Ενετοκρατίας. Σώζονταν παλαιές εικόνες, που σήμερα φυλάσσονται στον ιερό ναό του προφήτη Ηλία. Ο άγιος Παντελεήμων θεωρείται πολιούχος του χωριού, αν και καθεδρικός ναός του χωριού είναι ο Προφήτης Ηλίας (20 Ιουλίου). Την παραμονή της εορτής, από ώρα 6,30΄ π.μ., τελείται πανηγυρικός εσπερινός και ψάλλεται η ιερά παράκληση προς τον άγιο. Το πρωί της εορτής τελείται όρθρος και θεία λειτουργία από ώρα 7.00΄ π.μ. Μετά το πέρας της θείας λειτουργίας προσφέρεται κέρασμα και γεύμα στους συμμετέχοντες.
Ζουρίδι. Μονόκλιτος ναός· τέμπλο του 1850. Σώζονται δύο Eυαγγέλια του 1865 και 1892.
Λούτρα (εξωκλήσι).
Μισίρια (προάστιο του Ρεθύμνου). Ιδιωτικό εκκλησάκι στον αύλειο χώρο οικίας, ακριβώς έξω απ’ το Ρέθυμνο, στο δρόμο προς Μύλους. Μετά τη θεία λειτουργία, οι κτίτορες του ναού προσφέρουν κέρασμα στους συμμετέχοντες.
Πρινές. Στο ναό σώζονται εικόνες του 19ου αιώνα.
Ρούστικα (παρεκκλήσι της ιεράς μονής Προφήτη Hλία).
Χρωμοναστήρι. Δίκλιτος ναός της περιόδου της Ενετοκρατίας με ανακατασκευή τμήματός του, πιθανόν το 19ο αιώνα. Το άλλο κλίτος είναι αφιερωμένο στον άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο (29 Αυγούστου). Ο άγιος Παντελεήμων είναι ο πολιούχος του χωριού και οι κάτοικοι τον τιμούν με ιδιαίτερη ευλάβεια, θεωρώντας τον θαυματουργό. Μέσα στο ναό υπάρχει προθήκη, όπου φυλάσσονται ιερατικά άμφια, αντικείμενα της θείας λατρείας και εκκλησιαστικά βιβλία. Το απόγευμα της παραμονής της εορτής, ώρα 7.00΄ μ.μ., τελείται ο εσπερινός και ψάλλεται η ιερά παράκληση προς τον άγιο Παντελεήμονα. Το πρωί της εορτής, από ώρα 7.00΄ π.μ., τελείται ο όρθρος και η θεία λειτουργία. Μετά το τέλος της ιεράς παρακλήσεως και της θείας λειτουργίας προσφέρεται κέρασμα στους συμμετέχοντες.
Δήμου Μυλοποτάμου
Δαφνέδες. Ιδιωτικός ναος (εξωκλήσι), στον οποίο τιμάται και η μνήμη της αγίας Αναστασίας της Φαρμακολύτριας. Την παραμονή της εορτής, από ώρα 6.30΄ μ.μ., τελείται εσπερινός και το πρωί της εορτής, από ώρα 7.30΄ π.μ., όρθρος, θεία λειτουργία και λιτανεία της ιεράς εικόνας του αγίου. Μετά το τέλος της θείας λειτουργίας προσφέρεται κέρασμα από τους ενορίτες στους συμμετέχοντες.
Της Αγίας Ειρήνης Χρυσοβαλάντου (28 Ιουλίου). Βυζαντινή αρχοντοπούλα του 9ου αιώνα, που μόνασε στο Χρυσοβάλαντον Όρος της Κωνσταντινούπολης. Έφτασε σε μέγιστο βαθμό αγιότητας, τόσο που, όταν προσευχόταν, υψωνόταν στον αέρα και λύγισαν τα κυπαρίσσια. Ήταν θαυματουργή ήδη ενώ ζούσε, μιλούσε με αγγέλους και αγίους και βοήθησε πολύ κόσμο (π.χ. έσωσε θανατοποινίτη από την εκτέλεση εμφανιζόμενη στο όνειρο του αυτοκράτορα).
Είναι γνωστή η περίπτωση με τα τρία μήλα που της έφερε ένας ναυτικός, που του τα παρέδωσε γι’ αυτήν, σε όραμα, ο ευαγγελιστής Ιωάννης. Η αγία μοίρασε το ένα μήλο στις μοναχές του μοναστηριού της και από τα άλλα δύο έτρωγε κάθε μέρα ένα κομμάτι, χωρίς να τρώει άλλη τροφή. Στο Ρέθυμνο, η μνήμη της τιμάται στο ναό της στο χωριό Σταυρωμένος του δήμου Ρεθύμνου (πολύ κοντά στην πόλη του Ρεθύμνου, ανατολικά, σχεδόν δίπλα στην εθνική οδή Ρεθύμνου – Ηρακλείου), που υπάγεται στην ενορία Χαμαλευρίου.
Του αγίου αποστόλου Σίλα (30 Ιουλίου). Ο άγιος Σίλας εορτάζει μαζί με τους αγίους Σιλουανό, Επαινετό, Κρήσκεντα και Ανδρόνικο, οι οποίοι ήταν συνεργάτες του αποστόλου Παύλου και, κατά την παράδοση, ανήκουν στην ομάδα των αγίων 70 Αποστόλων του Ιησού Χριστού. Ο άγιος Σίλας φυλακίστηκε μαζί με τον Παύλο στους Φιλίππους της Μακεδονίας (Πράξεις των αποστόλων, 16, 25-39). Μετά από πολλούς μόχθους και αφού ακολούθησε τον απόστολο Παύλο σε πολλές περιοδείες του, έγινε επίσκοπος Κορίνθου.
Η μνήμη του τιμάται στο ναό του στον οικισμό Άγιος Σίλας (ή Σύλλας), που φέρει το όνομά του. Υπάγεται στην ενορία Δαμαβόλου του δήμου Μυλοποτάμου. Μετά τη θεία λειτουργία, η οικογένεια που διαμένει στην οικία ακριβώς δίπλα στο ναό προσφέρει κέρασμα στους συμμετέχοντες.
