Επιμέλεια Θ. Ι. Ρηγινιώτης
Την 1 του μηνός, όπως και κάθε πρωτομηνιά, σε όλες τις ορθόδοξες ενορίες και ιερές μονές τελείται η θεία λειτουργία και η ακολουθία του αγιασμού.
Σε όλους τους ναούς που πανηγυρίζουν, όλο το μήνα, στο τέλος του εσπερινού και της θείας λειτουργίας τελείται αρτοκλασία, δηλαδή ευλογία άρτων (ιδιαίτερων παραδοσιακών γλυκών ψωμιών), οι οποίοι στη συνέχεια κόβονται και διανέμονται στους συμμετέχοντες. Επίσης, σε αρκετές εκκλησίες, μετά τη θεία λειτουργία, πραγματοποιείται λιτανεία της επίσημης ιεράς εικόνας του εορταζόμενου αγίου ή γεγονότος, δηλαδή πανηγυρική περιφορά της, με τη συνοδεία των χριστιανών, με ύμνους και προσευχές, είτε γύρω από τον ιερό ναό είτε στους δρόμους του χωριού. Μερικές από τις λιτανείες αναφέρονται σε αυτό τον οδηγό, αλλά γίνονται και σε πολλές άλλες εκκλησίες, χωρίς να επισημαίνεται εδώ.
Η Σύναξις της Υπεραγίας Θεοτόκου της Ελευθερώτριας (1 Οκτωβρίου). Η Παναγία χαρακτηρίζεται «Ελευθερώτρια» (εκείνη που ελευθερώνει), όχι μόνο επειδή συμβάλει στην απελευθέρωση των ανθρώπων από το θάνατο (με τη γέννηση του Χριστού και τη διαρκή μεσιτεία Της προς Αυτόν υπέρ των ανθρώπων), αλλά και επειδή έχει συμβάλει κατά καιρούς στην απαλλαγή χριστιανικών πληθυσμών από κατακτητές ή πολιορκητές, καθώς και επειδή συμβάλλει στον ομαλό τοκετό των εγκύων γυναικών, που ονομάζεται επίσης «ελευθέρωση». Έτσι, η Παναγία Ελευθερώτρια είναι η Παναγία των αγωνιζόμενων σκλάβων, αλλά και των εγκύων. Η ομώνυμη ιστορική εικόνα της Θεοτόκου βρίσκεται στο προσκύνημά της στον Κουκουναρά Αττικής και εορτάζεται στις 28 Οκτωβρίου.
Ο εορτασμός αυτός συνδέεται με την εορτή της Αγίας Σκέπης της Υπεραγίας Θεοτόκου, δηλαδή της προστασίας της Παναγίας προς τους ανθρώπους. Η εορτή αυτή καθιερώθηκε σε ανάμνηση του οράματος του αγίου Ανδρέα του διά Χριστόν σαλού, τον 9ο αι. μ.Χ. στην Κωνσταντινούπολη, ο οποίος είδε τη Θεοτόκο να σκεπάζει προστατευτικά το λαό με ένα απέραντο ουράνιο ύφασμα (προέκταση του μαφορίου της, δηλ. του καλύμματος της κεφαλής της). Η εορτή τελείται την 1 Οκτωβρίου, αλλά η Εκκλησία της Ελλάδος, το 1952, τη μετέθεσε στις 28 Οκτωβρίου, για να συνεορτάζεται με την εθνική εορτή (επέτειος της έναρξης του πολέμου κατά των δυνάμεων της φασιστικής Ιταλίας το 1940), λόγω των πολλών μαρτυριών για εμφανίσεις της Θεοτόκου σε Έλληνες στρατιώτες και αξιωματικούς κατά τη διάρκεια του πολέμου.
Στο Ρέθυμνο, ο ιερός ναός της Παναγίας Ελευθερώτριας στην περιοχή Άνω Καλλιθέα πανηγυρίζει την 1 Οκτωβρίου (καθώς και τις 2 Οκτωβρίου, εορτή των αγίων Κυπριανού και Ιουστίνης, όπως θα αναφέρουμε παρακάτω).
Η Σύναξις της Υπεραγίας Θεοτόκου της Γοργοϋπηκόου ή Γοργοεπηκόου (1 Οκτωβρίου). Πρόκειται για ιστορική και θαυματουργή εικόνα της Θεοτόκου, σε τοιχογραφία, που βρίσκεται στην Ιερά Μονή Δοχειαρίου του Αγίου Όρους και η ιδιαίτερη τιμή προς αυτήν, εξαιτίας θαυμάτων της Παναγίας, αρχίζει από το 17ο αιώνα μ.Χ. Το όνομά της σημαίνει ότι η Θεοτόκος ανταποκρίνεται γρήγορα στις προσευχές των ανθρώπων.
Πανηγυρίζει ο ναός, που είναι αφιερωμένος σ’ αυτήν, στο χωριό Μαρουλού δήμου Ρεθύμνου.
Θεία λειτουργία προς τιμήν της τελείται και στο παρεκκλήσιο του αγίου Αντωνίου, στην πλατεία του καθεδρικού ναού της πόλης του Ρεθύμνου, λόγω της εικόνας της Παναγίας Γοργοϋπηκόου που φυλάσσεται σ’ αυτόν. Την παραμονή τελείται εσπερινός και η ιερά παράκληση η απευθυνόμενη στην Υπεραγία Θεοτόκο τη Γοργοϋπήκοο. Εξάλλου, κάθε Δευτέρα πρωί, όλο το έτος, τελείται εκεί η θεία λειτουργία και κάθε Δευτέρα απόγευμα, από ώρα 4 μ.μ., τελείται η ιερά παράκληση της Παναγίας Γοργοϋπηκόου.
Των αγίων μαρτύρων Κυπριανού και Ιουστίνης (2 Οκτωβρίου). Ο άγιος Κυπριανός ήταν πανίσχυρος και σκοτεινός μάγος στην πόλη Αντιόχεια της Πισιδίας κατά τον 3ο αι. μ.Χ. Μεταστράφηκε στο χριστιανισμό και έγινε πολέμιος της μαγείας, όταν μια απλή κοπέλα, που ζούσε ως μοναχή, αφιερωμένη στο Χριστό, κατόρθωσε, με τη βοήθεια του Θεού, να νικήσει όλα τα μαγικά τεχνάσματά του, με τα οποία επιχειρούσε να δημιουργήσει μέσα της ερωτικό πάθος για ένα νεαρό άρχοντα, ο οποίος τον είχε πληρώσει γι’ αυτό το σκοπό. Απορημένος ο Κυπριανός για την ανεξήγητη δύναμη της κοπέλας, την επισκέφτηκε και εντυπωσιάστηκε με αυτά που άκουσε από εκείνη για τον Ιησού Χριστό και τους χριστιανούς.
Μετά τη μεταστροφή του στο χριστιανισμό, το ήθος και η αγιότητά του έλαμψαν τόσο, ώστε, αργότερα, με απαίτηση του λαού, έγινε επίσκοπος της πόλης. Αφιερώθηκε στην υπεράσπιση των ανθρώπων έναντι της μαγείας και μάλιστα συνέθεσε και ειδικές προσευχές, που χρησιμοποιούνται στην Ορθόδοξη Εκκλησία σε τελετές εξορκισμού.
Ο άγιος Κυπριανός και η αγία Ιουστίνα, εξαιτίας της οποίας μεταστράφηκε στο χριστιανισμό, βασανίστηκαν και εκτελέστηκαν από τις ρωμαϊκές αρχές κατά το διωγμό των χριστιανών από τον αυτοκράτορα Διοκλητιανός, το 304 μ.Χ.
Ο άγιος Κυπριανός δεν ταυτίζεται με τον άγιο Κυπριανό, επίσκοπο Καρχηδόνας της Βορείου Αφρικής (210-258), που είναι ένας από τους πρώιμους Πατέρες της Εκκλησίας και από τους σημαντικότερους αρχαίους αγίους της Αφρικανικής ηπείρου.
Στην Ιερά Μητρόπολή μας, πανηγυρίζει το αφιερωμένο στους αγίους Κυπριανό και Ιουστίνα κλίτος του ιερού ναού Παναγίας Ελευθερώτριας Άνω Καλλιθέας, στην πόλη του Ρεθύμνου.
Ναός των αγίων υπάρχει επίσης στο χωριό Εξάντης του δήμου Μυλοποτάμου.
Της οσίας Πελαγίας (8 Οκτωβρίου). Ήταν πόρνη στην Αντιόχεια της Συρίας, φημισμένη για την ομορφιά της και υπερβολικά πλούσια. Μετανόησε ακούγοντας τις γεμάτες αγάπη και ταπείνωση ομιλίες του αγίου Νόννου, επισκόπου της πόλης, κατά τη διάρκεια της θείας λειτουργίας. Άλλαξε ζωή και βαπτίστηκε χριστιανή. Στη συνέχεια, μοίρασε όλη την περιουσία της στους φτωχούς, ελευθέρωσε τους δούλους της, εγκατέλειψε για πάντα την πόλη και ταξίδεψε στα Ιεροσόλυμα, όπου έζησε τον υπόλοιπο χρόνο της επίγειας ζωής της ως ασκήτρια, μεταμφιεσμένη σε άντρα, φτάνοντας σε μεγάλο ύψος αγιότητας. Μόνο μετά την κοίμησή της ανακαλύφθηκε το φύλο της και έγινε γνωστή η ταυτότητά της.
Η μνήμη της τιμάται στους ιερούς ναούς της στα χωριά του δήμου Μυλοποτάμου Απλαδιανά και Πάνορμο.
Της αγίας Χρυσής, της νέας μεγαλομάρτυρος (13 Οκτωβρίου). Πρόκειται για μία από τις πιο ηρωικές αγίες της εποχής της Τουρκοκρατίας. Κορίτσι εφηβικής ηλικίας από την περιοχή της Μακεδονίας, απήχθη από βάρβαρο και φανατικού Οθωμανό, που προσπάθησε να την πείσει να γίνει γυναίκα του. Η άρνησή της είχε συνέπεια να συλληφθεί από τους Τούρκους και να υποβληθεί σε ανατριχιαστικά βασανιστήρια επί τρεις μήνες, για να εξαναγκαστεί να αρνηθεί τη χριστιανική πίστη της. Μένοντας σταθερή στην πίστη της, προς κατάπληξη όλων και παρά τις ικεσίες της οικογένειάς της, που την πίεζε να αλλαξοπιστήσει για να σώσει τη ζωή της, παρέδωσε το πνεύμα της και έλαβε το αμάραντο στεφάνι της αγιότητας.
Η μνήμη της πανηγυρίζεται στον ιερό ναό της, στο Ατσιπόπουλο του δήμου Ρεθύμνου.
Άλλες ηρωικές μεγαλομάρτυρες της εποχής της Τουρκοκρατίας είναι οι αγίες Αργυρή (εορτάζει 5 Απριλίου), Κυράννα (28 Φεβρουαρίου) και Ακυλίνα (27 Σεπτεμβρίου).
Του αγίου αποστόλου και ευαγγελιστού Λουκά (18 Οκτωβρίου). Ο άγιος ευαγγελιστής Λουκάς ήταν γιατρός στο επάγγελμα, φίλος και συνεργάτης του αποστόλου Παύλου. Πιθανώς ήταν ένας από τους εβδομήντα αποστόλους του Κυρίου, τους οποίους μόνον αυτός αναφέρει, και ίσως ταυτίζεται με τον ένα από τους δύο μαθητές που συνάντησαν τον αναστάντα Ιησού στο δρόμο προς Εμμαούς, επεισόδιο που επίσης καταγράφει λεπτομερώς μόνον ο ευαγγελιστής Λουκάς.
Είναι ο συγγραφέας του κατά Λουκάν ευαγγελίου και των Πράξεων των Αποστόλων. Στα βιβλία του διασώζει πολλά στοιχεία για τη γέννηση και τα παιδικά χρόνια του Ιησού Χριστού, καθώς και τις εμφανίσεις Του μετά την ανάσταση και τη ανάληψή Του, ενώ είναι ο μόνος ευαγγελιστής που αναφέρεται στον ευαγγελισμό της Θεοτόκου και στη γέννηση του αγίου Ιωάννη του Προδρόμου. Κατά την αρχαία παράδοση της Εκκλησίας, είναι ο πρώτος που ζωγράφισε τη Θεοτόκο και η αγία μορφή της έχει φτάσει ώς εμάς από αρχαίες προσωπογραφίες της, που ζωγράφισε ο ευαγγελιστής Λουκάς. Μάλιστα, κατά την παράδοση, κάποιες ιστορικές και θαυματουργές εικόνες της Θεοτόκου που σώζονται ώς τις μέρες μας, είναι έργα του ευαγγελιστή Λουκά.
Στην Ιερά Μητρόπολή μας, η μνήμη του εορτάζεται στο παρεκκλήσι του στο χώρο του Γενικού Νοσοκομείου Ρεθύμνου. Στόν ιερό αυτό ναό τελείται η θεία λειτουργία κάθε Σάββατο, καθώς επίσης κάθε Τρίτη στίς 5:00΄ μ.μ. ἡ ἀκολουθία τῆς Παρακλήσεως στήν Ὑπεραγία Θεοτόκο καί τήν πρώτη Πέμπτη κάθε μηνός στίς 5:00΄ μ.μ. τελεῖται τό μυστήριο τοῦ Ἱεροῦ Εὐχελαίου.
Η μνήμη του επίσης πανηγυρίζεται στους ναούς του στα χωριά του δήμου Ρεθύμνου:
Γάλλος. Κοιμητηριακός ναός του 1920. Ο άγιος Λουκάς θεωρείται πολιούχος του χωριού. Κατά τον ελληνοϊταλικό πόλεμο του 1940-41 (εναντίον του Άξονα), οι στρατιώτες από το Γάλλο, πριν αναχωρήσουν για το μέτωπο, προσευχήθηκαν στον άγιο Λουκά να τους προστατεύσει και να τους βοηθήσει να επιστρέψουν στο χωριό υγιείς, όπως και έγινε. Έτσι, του αφιέρωσαν ασημένια επιγραφή, που τον ευχαριστεί και αναφέρει το γεγονός. Η επιγραφή αυτή βρίσκεται στην εικόνα του αγίου, στο προσκυνητάρι. Την παραμονή της εορτής, από ώρα 6.00΄ μ.μ., τελείται εσπερινός, ενώ το πρωί της εορτής, από ώρα 7.00΄ π.μ., τελείται όρθρος και θεία λειτουργία.
Ρουσσοσπίτι (εξωκλήσι).
Του αγίου Ιακώβου του Αδελφοθέου (23 Οκτωβρίου). Πρόκειται για τον μεγαλύτερο από τους λεγόμενους Αδελφούς του Ιησού Χριστού, οι οποίοι κατονομάζονται στην Καινή Διαθήκη και, σύμφωνα με την αρχαία παράδοση των χριστιανών, είναι παιδιά του αγίου και δικαίου Ιωσήφ του Μνήστορα, τα οποία απέκτησε με την πρώτη σύζυγό του Σαλώμη, πριν το γάμο του με την Υπεραγία Θεοτόκο. Ο άγιος Ιάκωβος ο Αδελφόθεος ήταν ο πρώτος επίσκοπος της Εκκλησίας των Ιεροσολύμων και συντάκτης της λεγόμενης Καθολικής Επιστολής Ιακώβου, που βρίσκεται στην Καινή Διαθήκη. Αποδίδεται επίσης σε αυτόν το κείμενο πρωτοχριστιανικής θείας λειτουργίας, που ετελείτο στην περιοχή της Παλαιστίνης, η οποία μέχρι την εποχή μας μερικές φορές τελείται στην Ορθόδοξη Εκκλησία, μόνο την ημέρα της μνήμης του.
Η μνήμη του εορτάζεται στο ναό του, στο χωριό Γαράζο του δήμου Μυλοποτάμου.
Του αγίου μεγαλομάρτυρος Δημητρίου του Μυροβλύτου (26 Οκτωβρίου). Ο άγιος Δημήτριος είναι ένας από τους πιο κοσμαγάπητους αγίους των ορθοδόξων λαών. Ήταν ανώτατος αξιωματικός του ρωμαϊκού στρατού στη Θεσσαλονίκη, κατά την περίοδο του διωγμού των χριστιανών από τον αυτοκράτορα Διοκλητιανό. Συνελήφθη για τη χριστιανική του πίστη και την πνευματική του δράση λίγο μετά το 300 μ.Χ. και φυλακίστηκε στο χώρο όπου χύνονταν τα λύματα των δημόσιων λουτρών. Εκεί ευλόγησε το στρατιώτη Νέστορα, ο οποίος αντιμετώπισε σε μονομαχία το γιγαντόσωμο και δολοφονικό πολεμιστή του τετράρχη (μετέπειτα αυτοκράτορα) Γαλέριου Μαξιμιανού Λυαίο. Η νίκη του Νέστορα επί του Λυαίου και η διαπίστωση ότι ο Νέστορας ήταν χριστιανός, προκάλεσε τη θανάτωσή του (εορτάζεται στις 27 Οκτωβρίου), αλλά και τη θανάτωση του αγίου Δημητρίου μέσα στη φυλακή του, με λογχισμό.
Από τον τάφο του αγίου Δημητρίου ανάβλυσε μύρο, το οποίο συνεχίζει να αναβλύζει από το ιερό λείψανό του κατά περιόδους μέχρι και σήμερα – γι’ αυτό χαρακτηρίζεται Μυροβλύτης. Οι εμφανίσεις και τα θαύματα του αγίου μέσα στους αιώνες είναι αναρίθμητες, τόσο στη Θεσσαλονίκη (όπου βρίσκεται ο ιστορικός ναός του, στο χώρο του μαρτυρίου του), όσο και σε ολόκληρη την Ελλάδα και σε άλλες χώρες. Μάλιστα, το 1912, ο διοικητής της Θεσσαλονίκης Ταξίν πασάς φρόντισε να παραδώσει την πόλη στον ελληνικό στρατό την ημέρα της εορτής του αγίου Δημητρίου, λόγω των εμφανίσεών του σε Έλληνες και Τούρκους στρατιώτες κατά τις μάχες για την απελευθέρωση της πόλης.
Στην πόλη του Ρεθύμνου εορτάζει το αφιερωμένο στον άγιο Δημήτριο κλίτος του ιερού ναού της Ζωοδόχου Πηγής στο κοιμητήριο της πόλης δίπλα στον ιερό ναό των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης (δες γι’ αυτό στις πασχαλινές πανηγύρεις της Ιεράς Μητροπόλεώς μας, την Παρασκευή του Πάσχα) και το αφιερωμένο σε αυτόν κλίτος του ιερού ναού αγίου Γεωργίου Πεταλιώτη στην περιοχή Καλλιθέα του Ρεθύμνου.
Επίσης, στην Ιερά Μητρόπολή μας, η μνήμη του αγίου πανηγυρίζεται στους ναούς του στα χωριά:
Δήμου Ρεθύμνου
Άγιος Δημήτριος (χωριό που φέρει το όνομα του αγίου). Ναός του 11ου αιώνα, πλησίον του οικισμού, στη δυτική πλευρά του. Υπάγεται στην ενορία Πηγής. Έχει χρήση παρεκκλησίου το χειμώνα και κεντρικού ναού του ομωνύμου οικισμού το καλοκαίρι.
Ο ναός έχει πολύ μεγάλο αρχαιολογικό ενδιαφέρον. Κτίτορας θεωρείται ο άγιος Ιωάννης ο Ξένος, ο μεγάλος ιεραπόστολος της Κρήτης, που την περίοδο αυτή περιόδευε την Κρήτη (βλ. γι’ αυτόν στις 20 Σεπτεμβρίου). Βέβαια ο άγιος αναφέρει ότι πλησίον του χωριού Πηγή έφτιαξε τον Άγιο Γεώργιο τον Οψαροπιάστη (ψαρά), αλλά, σύμφωνα με ισχυρή τοπική παράδοση, κατά τα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας, οι Τούρκοι είχαν εγκλωβίσει για σαράντα ημέρες ένα Κρητικόπουλο μέσα στο ναό, ώστε να πεθάνει από την πείνα. Μετά τις 40 ημέρες, άνοιξαν το ναό και το βρήκαν ζωντανό και υγιές. Ο αγάς (Τούρκος διοικητής) το ρώτησε πώς επιβίωσε και το αγόρι απάντησε πως κάθε μέρα ερχόταν από το μικρό παράθυρο ένα περιστέρι και του έφερνε ένα μικρό κομμάτι ψωμί και ένα τάσι με νερό. Εκείνη την ώρα κατέφθασε το περιστέρι, μπροστά στα μάτια των έκπληκτων Τούρκων. Επειδή το αγόρι λεγόταν Δημήτριος, οι κάτοικοι της περιοχής άλλαξαν το όνομα του ναού και τον μετέτρεψαν σε ναό του αγίου Δημητρίου. Την παράδοση αυτή επιβεβαίωσε κάποτε σε ηλικιωμένο κάτοικο του χωριού ο ανηψιός του Τούρκου αγά που είχε συνομιλήσει με το αγόρι.
Την παραμονή της εορτής από ώρα 6.00΄ μ.μ. τελείται εσπερινός και το πρωί της εορτής, από ώρα 7.00΄ π.μ. όρθρος και θεία λειτουργία. Μετά το τέλος της θείας λειτουργίας προσφέρεται κέρασμα στους συμμετέχοντες.
Επισκοπή. Εξωκλήσι, σε μικρή απόσταση δυτικά του χωριού, που ίσως ανάγεται στην εποχή της Ενετοκρατίας. Την περίοδο της ναζιστικής Κατοχής (1941-1944) τα ναζιστικά στρατεύματα κατοχής τη χρησιμοποιούσαν σαν κατάλυμα, όπου πιθανόν είχαν συντελεστεί βιασμοί αιχμάλωτων γυναικών. Σύμφωνα με ιστορικές μαρτυρίες, Γερμανός φρουρός μια νύχτα είδε έναν στρατιωτικό, έφιππο σε καφέ άλογο, ο οποίος αφίππευσε και μπήκε στο ναό για λίγη ώρα και μετά ίππευσε, αναχώρησε και σε μικρή απόσταση εξαφανίστηκε μυστηριωδώς. Ο φρουρός, με θαυματουργικό τρόπο, βρέθηκε σε πλήρη αδυναμία αντίδρασης. Μετά την εξαφάνιση του επισκέπτη (προφανώς του αγίου Δημητρίου), ο φρουρός μπήκε στην εκκλησία και βρήκε νεκρούς όλους τους στρατιώτες που βρίσκονταν εκεί. Την επόμενη ημέρα, έντρομοι, με εντολή του διοικητή τους, οι ναζί που βρίσκονταν στο χωριό μετέφεραν με κάρα τα σώματα των νεκρών και τα έθαψαν (δε γνωρίζουμε πού), όμως δεν προχώρησαν σε αντίποινα εναντίον του τοπικού πληθυσμού. Η ελιά, στην οποία έδεσε το άλογό του ο άγιος, κόπηκε αργότερα και σήμερα από τη ρίζα της έχουν φυτρώσει τρεις νέοι κορμοί. Δυτικά της εκκλησίας, ακριβώς εξω από την αυλή, βρίσκεται μεγάλη λεμονιά, η οποία για ανεξήγητο λόγο δεν κάνει ποτέ καρπούς. Σύμφωνα με τοπική παράδοση, στο σημείο εκείνο βρισκόταν ένας τάφος, στον οποίο είχε ενταφιαστεί Γερμανός στρατιώτης την περίοδο της Κατοχής.
Την παραμονή της εορτής, από ώρα 5.00΄μ.μ., τελείται εσπερινός και ψάλλεται η ιερά παράκληση προς τον άγιο Δημήτριο. Το πρωί της εορτής, από ώρα 7.00 π.μ., τελείται όρθρος και θεία λειτουργία. Μετά το τέλος της θείας λειτουργίας προσφέρεται κέρασμα στους συμμετέχοντες από τους ενορίτες και ιδιαίτερα από το αρτοποιείο – ζαχαροπλαστείο «Χωριατικο».
Καρέ.
Ρούστικα (εξωκλήσι).
Δήμου Μυλοποτάμου
Αγρίδια. Δίκλιτος ναός. Το άλλο κλίτος είναι αφιερωμένο στον άγιο Γεώργιο (23 Απριλίου ή Δευτέρα μετά το Πάσχα). Υπάγεται στην ενορία Κρυονερίου (Ασσυρώτων).
Αΐμονας.
Αλλόειδες. Δίκλιτος. Το άλλο κλίτος είναι αφιερωμένο στον άγιο Γεώργιο (23 Απριλίου ή Δευτέρα μετά το Πάσχα). Tο τέμπλο στο κλίτος του αγίου Γεωργίου φέρει χρονολογία 1859 και η εικόνα του Aγίου Γεωργίου 1861. Tο κλίτος του αγίου Δημητρίου είναι του 1957.
Αχλαδές.
Βιράν Επισκοπή (εξωκλήσι).
Γαρίπας (υπάγεται στην ενορία Κεραμωτών).
Λιβάδια.
Μαργαρίτες (στο ναό σώζονται ίχνη τοιχογραφιών).
Μελιδόνι. Τρίκλιτος ναός. Τα άλλα κλίτη είναι αφιερωμένα στην αγία Σοφία και τις τρεις θυγατέρες της, αγίες μάρτυρες Πίστη, Ελπίδα και Αγάπη (17 Σεπτεμβρίου) και στα Eισόδια της Θεοτόκου (21 Νοεμβρίου). Σώζονται εικόνες και βιβλία του 19ου αιώνα.
Μπαλή.
Ομάλα. Ναός παλαιότερος του 1742 (χρονολογία πρώτης ανακαίνισής του). Υπάγεται στην ενορία Γαράζου.
Σκουλούφια. Δίκλιτος ναός. Το άλλο κλίτος είναι αφιερωμένο στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος (6 Αυγούστου). Στο ναό διασώζεται εικόνα του αγίου, έργο του οσίου αγιογράφου π. Νέστορος Βασσάλου (κτήτορα της Ιεράς Μονής Σωτήρος Χριστού Κουμπέ), η οποία αποτελεί αφιέρωμα των κατοίκων του χωριού που έφευγαν για το μέτωπο κατά τον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο του 1940-41 (εναντίον του Άξονα), οι οποίοι επέστρεψαν όλοι ζωντανοί.
Χουμέρι. Δίκλιτος ναός, σταυροειδής με τρούλο. Το άλλο κλίτος είναι αφιερωμένο στον άγιο νέο ιερομάρτυρα Γεράσιμο, επίσκοπο Ρεθύμνης (23 Ιουνίου), και είναι ο μοναδικός ναός αφιερωμένος σε αυτόν. Το απόγευμα της παραμονής της εορτής, από ώρα 5.30΄ μ.μ., τελείται η ακολουθία της 9ης Ώρας και στη συνέχεια πανηγυρικός εσπερινός. Το πρωί της εορτής τελείται ο όρθρος και η θεία λειτουργία. Μετά το τέλος του εσπερινού προσφέρεται γεύμα στους συμμετέχοντες.
Δήμος Ανωγείων
Ανώγεια. Βρίσκεται στη συνοικία Μετόχι. Την παραμονή της εορτής, από ώρα 5. 00΄ μ.μ., τελείται πανηγυρικός εσπερινός και ψάλλεται η παράκληση προς τον άγιο Δημήτριο, ενώ το πρωί της εορτής ο όρθρος και η θεία λειτουργία. Συνήθως μετά τον πανηγυρικό εσπερινό προσφέρεται κέρασμα στους συμμετέχοντες.
Των αγίων Τεσσάρων Νεομαρτύρων Γεωργίου, Αγγελή, Μανουήλ και Νικολάου (28 Οκτωβρίου). Πρόκειται για τέσσερις άνδρες από το χωριό Μέλαμπες του δήμου Αγίου Βασιλείου, που βρίσκεται στα όρια της Ιεράς Μητροπόλεως Λάμπης, Συβρίτου και Σφακίων. Έζησαν την περίοδο της Τουρκοκρατίας (το 19ο αιώνα μ.Χ.) ως κρυπτοχριστιανοί, δηλαδή παρίσταναν τους μουσουλμάνους, ενώ κρυφά ήταν ορθοδοξοι χριστιανοί. Ο κρυπτοχριστιανισμός ήταν ένα φαινόμενο συνηθισμένο την εποχή της Τουρκοκρατίας, σε διάφορες περιοχές του Ελληνισμού (π.χ. Πόντο), λόγω της απάνθρωπης καταπίεσης που υφίσταντο οι χριστιανοί από τους κυρίαρχους μουσουλμάνους. Οι άγιοι αποκάλυψαν τη χριστιανική τους πίστη κατά την Ελληνική Επανάσταση του 1821, όμως, μετά το άδοξο τέλος της επανάστασης στην Κρήτη, συνελήφθησαν και καταδικάστηκαν σε θάνατο, σύμφωνα με τον ισλαμικό νόμο, ως αρνητές του Ισλάμ. Φυλακίστηκαν στο Ρέθυμνο, βασανίστηκαν και εκτελέστηκαν από τους Τούρκους στις 28 Οκτωβρίου 1824, στο σημείο που σήμερα βρίσκεται ο μεγάλος ναός τους. Μετά το θάνατό τους, ο λαός είδε για πολλές ημέρες ένα ουράνιο φως αρχικά στα σώματά τους (που οι Τούρκοι τα είχαν αφήσει άταφα) και στη συνέχεια στους τάφους τους. Έχουν εξάλλου καταγραφεί πολλά θαύματα και εμφανίσεις τους, που φτάνουν μέχρι την εποχή μας. Εμπειρίες θαυμάτων τους είχαν ακόμη και μουσουλμάνοι, γι’ αυτό ο δήμιος που τους αποκεφάλισε φύλαξε ως ιερό κειμήλιο το σπαθί του, το βαμμένο με το αίμα των αγίων (από την επαφή με το οποίο θεραπεύτηκε η τυφλή μητέρα του), και οι απόγονοί του το παρέδωσαν στους χριστιανούς κατά την ανταλλαγή των πληθυσμών, το 1925. Το σπαθί αυτό σήμερα φυλάσσεται στον ιερό ναό του Αγίου Νικολάου Σπλάντζια, στην παλαιά πόλη των Χανίων.
Στην Ιερά Μητρόπολή μας, η μνήμη τους πανηγυρίζεται στον ιερό ναό τους στο κέντρο της πόλης του Ρεθύμνου (στον τόπο του μαρτυρίου τους), και στους ιερούς ναούς τους στο κοιμητήριο του προαστίου Περιβόλια (όπου βρίσκονται οι τάφοι τους) και στα χωριά του δήμου Μυλοποτάμου Αλφά (δίκλιτος ναός, το άλλο κλίτος είναι αφιερωμένο στον άγιο Xαράλαμπο, 10 Φεβρουαρίου. Το τέμπλο φέρει χρονολογία 1880 και στο κλίτος των Tεσσάρων Mαρτύρων 1886) και Απλαδιανά.
Στον ιερό ναό των αγίων Τεσσάρων Νεομαρτύρων, στο κέντρο του Ρεθύμνου, φυλάσσονται επίσης οι τρεις από τις τέσσερις κάρες (κρανία) των αγίων. Η τέταρτη κάρα δεν είναι γνωστό που βρίσκεται. Ανεπιβεβαίωτη παράδοση αναφέρει μεταφορά της στη Ρωσία, από ορθόδοξους Ρώσους, που βρίσκονταν στο Ρέθυμνο ως προστάτιδα δύναμη κατά την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας, τέλη του 19ου αι. έως αρχές του 20ού, δηλαδή τη μεταβατική περίοδο από την Τουρκοκρατία ώς την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα. Στον ιερό αυτό ναό τελείται η ακολουθία της ιεράς παράκλησης προς τους αγίους, τα απόγευμα της 28ης ημέρας κάθε μήνα, όλο το έτος, και προσφέρονται για προσκύνηση οι αγίες κάρες τους.
Της αγίας μεγαλομάρτυρος Αναστασίας της Ρωμαίας (29 Οκτωβρίου). Ηρωική και θαυματουργή μεγαλομάρτυρας ηλικίας 19 ετών, που υποβλήθηκε από τους Ρωμαίους σε φρικτά βασανιστήρια μέχρι θανάτου, μεταξύ των οποίων στρέβλωση των μελών της και ακρωτηριασμός των μαστών της! Η στρέβλωση των μελών της είναι εμφανής στα ιερά λείψανα των ποδιών της, που φυλάσσονται στην Ιερά Μονή Αγίου Γρηγορίου του Αγίου Όρους.
Στην Ιερά Μητρόπολη μας, η μνήμη της αγίας πανηγυρίζεται στην ιερά μονή της, στα ανατολικά της πόλης του Ρεθύμνου, πάνω από τον οικισμό Τσεσμές. Στην ιερά αυτή μονή τελείται νυκτερινή θεία λειτουργία κάθε Τετάρτη και Παρασκευή, ώρα 9.30 – 12.00.
