Πριν τρεις μέρες έκλεισαν δεκάξι χρόνια από τον θάνατο του George Harrison, του δεύτερου από τους Beatles που πέθανε, ύστερα από τη φρικτή δολοφονία του John Lennon. Παλιότερα θυμόμουν καμιά φορά την επέτειο, αν και εδώ και χρόνια όχι. Αλλά μου τη θύμισε χτες κάτι που κοίταζα γι᾽ αυτόν στο διαδίκτυο, που με έκανε να αναζητήσω τα τραγούδια του και να ξανακούσω.
Την ανάμνηση που ακολουθεί την κουβαλώ από το 1979, ως κάτι ακριβό, δικό μου. Την έχω διηγηθεί μόνο σε στενούς φίλους. Δεν θα την έγραφα ως άρθρο σε εφημερίδα, και δε θα την έβαζα σε βιβλίο, γιατί το πρώτο θα έδινε στο γεγονός μια δημοσιότητα που δεν έβρισκα ταιριαστή, και το δεύτερο μια σοβαροφάνεια άλλου τύπου. Αλλά τώρα, με τους ήχους των τραγουδιών του George στο κεφάλι μου, αποφάσισα εδώ, σε αυτό το παράξενο μέσο, που ενώ είναι τόσο δημόσιο σε ξεγελά ώρες-ώρες πως είναι προσωπικό, να το κάνω.
Το καλοκαίρι του 1979 περάσαμε δυο βδομάδες στο Πόρτο Ράφτη με τον George και τη γυναίκα του Olivia, και τρεις ακόμη Άγγλους φίλους, καλεσμένους όλους της αδελφής μου. Η Ευφροσύνη είχε φιλία με τους Beatles από τα τέλη της δεκαετίας του 1960, αλλά με τον George ειδικά είχαν επανασυνδεθεί τον τελευταίο καιρό, καθώς η αδελφή μου ήταν και φίλη της γυναίκας του, Olivia Arias. Στη διάρκεια της παραμονής τους τούς έβλεπα σχεδόν κάθε βράδι που γύριζα στο Πόρτο Ράφτη, όπως και τα σαββατοκύριακα, και είχαμε περάσει αρκετές ώρες κουβεντιάζοντας με τον George, συχνά οι δυο μας.
Φυσικά, ήταν για μένα ένας θρύλος. Αλλά επειδή έχω γνωρίσει αρκετούς διάσημους δημιουργούς, ξέρω ότι ο καλύτερος τρόπος να είσαι άνετος μαζί τους – εκτός αν πρόκειται περί άρρωστων ναρκίσσων – είναι να μην αναφέρεσαι ποτέ στο πόσο μεγάλος θαυμαστής τους είσαι, πόσο σπουδαίο είναι το έργο τους, κλπ. Το ίδιο έκανα κι εδώ λοιπόν, και με τον George. Tον αντιμετώπιζα σα να είναι κάποιος φίλος της αδελφής μου που γνώρισα εκείνες τις μέρες, και αυτό προφανώς το εκτιμούσε ιδιαίτερα. Μιλούσαμε σαν παλιά φιλαράκια, άνετα, ξένοιαστα, για απλά πράγματα, ή για άλλα καλλιτεχνικά που ενδιέφεραν εκείνον ή εμένα εκείνο τον καιρό. Eγώ ήμουν τότε 26 ετών (συγκλονιστική σκέψη: ένα χρόνο νεότερος από όταν ό,τι ήταν εκείνος όταν διαλύθηκαν οι Beatles!) κι εκείνος 36. Εκείνος ήταν ο George Harrison κι εγώ παντελώς άγνωστος, με αμέτρητες καλλιτεχνικές φιλοδοξίες και προσωπική ενασχόληση αλλά μηδενικό δημόσιο έργο. Παρ᾽ όλα αυτά, ο George μου φερόταν, όπως και σε όλους τους άλλους ανθρώπους, σα να ήμασταν ίδιοι, να μην είχαμε καμιά διαφορά σε έργο, φήμη ή ό,τι άλλο. Συζητούσαμε δε για την τέχνη σα να ήμασταν ένα και το αυτό, εκείνος κι εγώ.
Λίγες μέρες μετά, στο ίδιο σπίτι, που είχε χτίσει ο πατέρας μου και τώρα δεν υπάρχει πια, ήρθε φιλοξενούμενός μας ο Νίκος Ξυλούρης με την οικογένειά του, που τον αγαπούσαν πολύ οι γονείς μου. Κι αν και ο πατέρας μου είχε φύγει από χρόνια, εγώ είχα συνδεθεί ανεξάρτητα με τον Νίκο, με τον οποίο είχαμε γίνει φίλοι από τα χρόνια της Χούντας. Καλέσαμε τον Νίκο σπίτι μας εκείνο το καλοκαίρι κυρίως για να κρυφτεί από τη δημοσιότητα. Είχει μόλις γυρίσει από την Αμερική, όπου είχε υποβληθεί σε εγχείρηση για καρκίνο στον πνεύμονα, με μεταστάσεις στον εγκέφαλο, έκανε βαριά χημειοθεραπεία, και ήταν όπως ήταν φυσικό σε μαύρη κατάθλιψη.
Κανείς δεν ήξερε ότι μένει στο σπίτι μας, εκτός από τα αδέλφια του και ελάχιστους στενούς του φίλους, που είχε ειδοποιήσει και έρχονταν και του έκαναν παρέα τα βράδια.
Ο Νίκος ήρθε στο σπίτι κοντά στις τελευταίες μέρες της διαμονής του George, και καθώς δεν ήξερε αγγλικά, και δεν είχε όρεξη για παρέες εκτός των πολύ δικών του ανθρώπων, περνούσε τις ώρες του μακριά από την εγγλέζική παρέα–το σπίτι ήταν χωρισμένο, και εκείνος έμενε σε άλλο μέρος του. Εγώ έβλεπα πότε τον έναν πότε τον άλλον.
Ο Νίκος ήξερε βέβαια ότι ήταν εκεί ο George. Ένα απόγευμα, με φώναξε και μου είπε: “Αποστόλη, θέλω μια χάρη. Να πεις το βράδυ στον Τζορτζ να μας τραγουδήσει τα τραγούδια του”. Τις μέρες που ήταν εκεί ο George δεν είχε φέρει ποτέ στη βραδινή παρέα την κιθάρα που είχα δει όταν κατέφθανε, και δυο τρεις φορές που τον είχα δει να κάθεται σε μια άκρη του κήπου, κρατώντας τη, έμενα μακριά, θεωρώντας ότι ή συνθέτει ή παίζει για το κέφι του, και θα ήταν αδιάκριτο να πλησιάσω. Και φανταζόμουν επίσης ότι δε θα του άρεσε καθόλου να του ζητάνε, αυτού, του θρυλικού George Harrison, να τους διασκεδάσει με την κιθάρα του, οπότε μπήκα σε εξαιρετικά δύσκολη θέση με το αίτημα του Νίκου.
Συμβουλεύτηκα όμως την αδελφή μου, που μού είπε “γιατί δεν του το λες, ο George είναι πολύ καλός άνθρωπος, και μπορεί να το κάνει. Άλλωστε του έχουμε πει ποιος είναι ο Νίκος, και πόσο υποφέρει, και τον έχει συγκινήσει”.
Πήρα το θάρρος και μετέφερα το αίτημα στον George, που μου είπε χαμογελώντας: “Πες του ότι θα του τραγουδήσω, αν μου τραγουδήσει κι αυτός τα δικά του”. Του εξήγησα ότι αυτό δε γινόταν. Η αρρώστια του Νίκου ήταν προχωρημένη, και λόγω αυτού και της βαριάς θεραπείας του ήταν αδύνατο να τραγουδήσει. “Να παίξει τουλάχιστον τη λύρα του;”, αντιπρότεινε ο George. Είχα δει ότι ο Νίκος είχε φέρει τη λύρα στο Πόρτο Ράφτη, αν και δεν τον είχα δει να την αγγίζει παρουσία μου, και σκέφτηκα ότι αυτό θα ήταν πιθανό.
Είπα στο Νίκο το αίτημα του George, κι εκείνος χαμογέλασε πικρά και είπε “εντάξει, θα δούμε”.
Εκείνο το βράδυ, μετά το φαγητό μαζευτήκαμε στη μεγάλη βεράντα, η οικογένεια του Νίκου, η αδελφή μου κι οι καλεσμένοι της, ο George με την Οlivia, κι εγώ με έναν καλό μου φίλο. Με το που κάτσαμε και τους σύστησα (ως τότε ο George δεν είχε καν συναντήσει τον Νίκο), ο George του είπε κάποια γλυκά λόγια για το έργο του, για το οποίο είχε ακούσει, που εγώ τα μετέφρασα. Ο Νίκος μου απάντησε: “Να του πεις ότι τον ευχαριστώ, και τώρα να μας παίξει”. Και γυρνώντας σε εκείνον, είπε στα ελληνικά, παρακλητικά σχεδόν: “Παίξε Τζορτζ. Παίξε”.
O George πήρε την κιθάρα, αμήχανα σχεδόν, σαν έφηβος που του ζητούσαν να παίξει στην παρέα και δεν ένοιωθε σίγουρος για τις δυνάμεις του–προφανώς δεν ήταν αυτό, αλλά κάποιο αντίστοιχο συναίσθημα, μιας συστολής που είχε να κάνει ίσως με την κατάσταση του Νίκου, ίσως με το ότι ο ίδιος δε συνήθιζε να παίζει σε παρέες.
Κάτσαμε όλοι γύρω γύρω σε καρέκλες, και ο George άρχισε να παίζει, και να τραγουδάει, με πρώτο ένα παλιό εγγλέζικο λαϊκό τραγούδι (folk-song), το Scarborough Fair αν θυμάμαι καλά. Χειροκροτήσαμε.
Ο Νίκος, ο αμνός του Θεού, μου ζήτησε να μεταφράσω στον George ένα σχόλιο του τύπου “να του πεις ότι παίζει πολύ ωραία κιθάρα”, που εγώ το έκανα με ένα μικρό δειλό χαμόγελο. Ο George το άκουσε και τον ευχαρίστησε, με την ίδια γνησιότητα που θα αντιδρούσε σε έναν έπαινο από ειδικό ένα παιδί που παίζει κιθάρα στην παρέα. Είπε μερικά ακόμη τραγούδια, λαϊκά αγγλικά και Aμερικάνικα, νομίζω μερικά του Dylan ίσως και των Stones, αλλά όχι των Βeatles ή δικά του.
Ο Νίκος κάθε φορά μου έκανε επαινετικά σχόλια για το ένα ή το άλλo–για όλα εκτός από τη φωνή του George–που τα μετέφραζα. Κάποια στιγμή μου είπε: “Και να του πεις ότι γράφει και πολύ όμορφα τραγούδια. Αυτό το τελευταίο εδικά μου άρεσε πολύ”. Tου εξήγησα, με τρόπο, ότι δεν ήταν δικά του αυτά που έπαιζε ο George και ο Νίκος σχεδόν παρεξηγήθηκε. “A, όχι, όχι, πες του να παίξει δικά του”, είπε. “Aυτά ήρθα να ακούσω”. Kαι πάλι στον ίδιο, ελληνικά: “Δικά σου παίξε Τζορτζ. Δικά σου. Παίξε”.
Mετέφρασα, ο George γέλασε γλυκά, και είπε “μόνο άμα παίξεις λύρα”. Ο Νίκος κούνησε το κεφάλι, και είπε “Mετά. Παίξε τώρα εσύ. Δικά σου”.
Ο George έπαιξε πρώτα το My Sweet Lord. Τώρα ο Νίκος μου ζήτησε και έκατσα δίπλα του, και του μετέφραζα τα λόγια ενώ o George τραγουδούσε. Μόλις τέλειωσε το τραγούδι, ο Νίκος μου είπε “Ωραίο. Πες του να πει κι άλλο τώρα”. To είπα, και ο George, αφού είπε δυο τρία ακόμη μετα-μπητλικά, μετά, λίγο και με την προτροπή των υπολοίπων, το γύρισε στα παλιά. Είπε μερικά των Lennon-McCartney αρχικά, και μετά και κάποια από τα πιο διάσημα δικά του, το While my guitar gently weeps κι ένα δυο ακόμη. “Ωραίο” έλεγε ο Νίκος, στο καθένα. “Kι άλλο. Παίξε Τζορτζ. Παίξε”. Κάποια στιγμή, ο George έπαιξε το Here Comes the Sun. Σε αυτό ειδικά, ο Νίκος άλλαξε. “Aυτό! Αυτό να του πεις ότι είναι σπουδαίο τραγούδι!”.
To μετέφρασα, και ο George, που θα τραγουδούσε κοντά μια ώρα, άφησε την κιθάρα και του ζήτησε να παίξει λύρα. Σα να ήθελε να τον ευχαριστήσει ειδικά για το τελευταίο τραγούδι, ο Νίκος ζήτησε τη λύρα, που την είχαν φέρει εκεί που καθόμασταν. Του την έδωσαν. Την κούρδισε διστακτικά, κι άρχισε να παίζει αργά, και με προφανή, σε εμένα τουλάχιστον, δυσκολία. Έβλεπα τον George που τον κοίταζε με δέος. O Nίκος θα έπαιξε ένα, δυο λεπτά το πολύ, και κάπου που πήγε να κάνει μια κοντυλιά πιο γρήγορη, τα δάχτυλά του τον πρόδωσαν, και σταμάτησε βουρκωμένος.
Ο George σηκώθηκε πήγε κοντά, του έπιασε τα δυο χέρια, τον φίλησε, και μου είπε να του μεταφράσω ότι ήταν πολύ μεγάλος καλλιτέχνης, και θα ήθελε κι εκείνος μια μέρα να γίνει τόσο σπουδαίος μουσικός. Ο Νίκος ήταν βέβαια μεγάλος καλλιτέχνης, αλλά από αυτό που είχε παίξει, στην κατάστασή του, δεν είχε φανεί. Τα λόγια του George ήταν από σκέτη μεγαλοψυχία και καλοσύνη.
Ενώ σαφώς έμοιαζε να έχει κουραστεί να τραγουδάει, βλέποντας τον Νίκο δακρυσμένο ο George πήρε την κιθάρα και συνέχισε. Μάλιστα παρότρυνε κι εμένα και τον φίλο μου και τραγουδάγαμε μαζί του Beatles, σε όποια τραγούδια ξέραμε τα λόγια, δηλαδή σχεδόν όλα, κάπως σα για να κάνουμε κέφι. Εμείς αρχικά νοιώθοντας εντελώς άβολα, με τις γαϊδουροφωνάρες μας, ενώ ο George μάς συντονιζόταν μαζί μας με νεύματα, παροτρύνοντας και χαμογελώντας μας με την ίδια φυσικότητα σα να ήμασταν ο Paul και ο John. Οπότε πήραμε κι εμείς θάρρος.
Ο Νίκος ήταν φανερά καταβεβλημένος, δακρυσμένος, ώσπου κάποια στιγμή μου ένευσε να πάω δίπλα του. Μου έκανε νόημα να μου μιλήσει στο αυτί. Έσκυψα. “Πες του να πει πάλι εκείνο με τον ήλιο”, μου είπε. Κι εγώ, σα να λέω μυστικό, πήγα στον George και του το ψιθύρισα. Εκείνος άρχισε πάλι να τραγουδάει το Here Comes the Sun, αυτή τη φορά μου φάνηκε με περισσότερη ψυχή από ό,τι πριν, σα να έβαζε μέσα ένα σωρό πράγματα που δεν εκφράζονται παρά με τη μουσική. Ο Νίκος δάκρυσε πάλι, τώρα από ανάμεικτη συγκίνηση, θλίψη για την ομορφιά της ζωής, που ένοιωθε ότι χάνει, και ίσως και την ελπίδα που δίνει η γλυκιά μουσική και τα λόγια του τραγουδιού. Όπως άκουγα τον George, καθισμένος πλάι στον Νίκο, μου ήρθε στο νου ότι το τραγούδι ίσως αντηχούσε στο νου του εκείνο το αρχαίο ριζίτικο, τον Αητό, που το είχε τραγουδήσε ο ίδιος στις καλές του με μοναδικό τρόπο.
Σε ψηλό βουνό σε ριζιμιό χάρακι
Κάθεται ένα αητός.
Βρεγμένος χιονισμένος ο καημένος
Και παρακαλεί τον ήλιο να ανατείλει:
Ήλιε ανάτειλε, ήλιε ανάτειλε.
Το κρητικό τραγούδι ζήταγε από τον ήλιο να ανατείλει, το τραγούδι του George διακήρυσσε ότι όντως, να, έρχεται το φως του. Η πονεμένη επίκληση της ελπίδας, στο ένα, και η παιδική χαρά του ερχόμου της, στο άλλο.
Η βραδιά συνέχισε για λίγο ακόμη, με τον George να μη σταματά να τραγουδά, κι ο φίλος μου κι εγώ να συνοδεύουμε, όσο ο Νίκος ήταν εκεί. Προφανώς ο George έβλεπε ότι του έδινε χαρά, και δεν ήθελε να σταματήσει.
Κάποια στιγμή όμως ο Νίκος κουράστηκε. Σηκώθηκε, έπιασε τα χέρι του George, τον ευχαρίστησε με τη σοβαρότητα κάποιου αρχαίου τυπικού, ενώ ο George του είπε ότι ήταν τιμή του που έπαιξε για χάρη του Έπειτα ο Νίκος αποσύρθηκε. Η μουσική σταμάτησε, και κάτσαμε λίγη ώρα ο George και οι υπόλοιποι, να τους λέω εγώ περισσότερα για το ποιος ήταν ο Νίκος, και τι αντιπροσώπευε για την Ελλάδα η μουσική και το τραγούδι του.
Λίγους μήνες μετά πέθανε ο Νίκος, και εικοσιδύο χρόνια αργότερα ο George, από την ίδια αρρώστια. Κι εγώ, που ήμουν τυχερός που γνώρισα και τους δυο τους, και έζησα εκείνη τη συνάντησή τους, τους θυμάμαι πάντα με ατέλειωτο θαυμασμό και αγάπη, και για τη μουσική τους βέβαια, μα πάνω από όλα για την ανθρωπιά τους, που τόσο πολύ έλαμψε εκείνο το βράδι.
Ήλιε, ανάτειλε.
Here comes the sun.
(H ανάρτηση είναι αφιερωμένη στον παλιό αγαπημένο φίλο Δ.Σ. που τραγουδήσαμε μαζί εκείνη τη βραδιά, που τώρα κι εκείνος κάπως παρόμοια βασανίζεται. Μακάρι γρήγορα να ανατείλει γι᾽ αυτόν ο ήλιος της υγείας και της χαράς).
του Απόστολου Δοξιάδη
[από την σελίδα του στο Facebook]
