Επιμέλεια Θεόδωρος Ι. Ρηγινιώτης
Ο τίτλος αυτού του άρθρου είναι ο τίτλος ενός βιβλίου που είχε εκδοθεί παλαιότερα για την αγία Φιλοθέη, το οποίο δυστυχώς δεν κυκλοφορεί πλέον. Η αγία Φιλοθέη χαρακτηρίζεται «Η Κυρά των Αθηνών» και είναι μία από τις σημαντικότερες γυναίκες όχι μόνο της ελληνικής, αλλά θα έλεγα τουλάχιστον της ευρωπαϊκής Ιστορίας. Το γιατί, θα το διαπιστώσετε αν διαβάσετε τα παρακάτω.
Στο Ρέθυμνο η αγία εορτάζεται σε ένα ιστορικό πλέον εξωκλήσι της στην Αργυρούπολη (εκεί εορτάζεται κυρίως στις 30 Ιουνίου λόγω των καιρικών συνθηκών, που εμποδίζουν την πρόσβαση αυτή την εποχή), καθώς και στο προσκύνημα της Μεταμορφώσεως στα Ρούστικα (μονή της γερόντισσας Φιλοθέης Τζαγκαράκη, μητέρας του αείμνηστου παπά Σταύρου). Στα Χανιά υπάρχει παρεκκλήσι αφιερωμένο στη μνήμη της στον υπόγειο χώρο του ναού του αγίου Νεκταρίου. Ο ναός αυτός συνοδεύεται και από ιδρύματα με σπουδαία κοινωνική δράση, ακριβώς όπως συνέβαινε με το μοναστήρι της αγίας στην τουρκοκρατούμενη Αθήνα.
Πριν δημοσιεύσουμε τη βιογραφία της, αξίζει να αναφέρουμε ότι αγίες με μεγάλο κοινωνικό – φιλανθρωπικό έργο υπάρχουν κι άλλες στην ιστορία της χριστιανοσύνης, από την αγία Ταβιθά, που αναφέρεται στις Πράξεις των Αποστόλων, μέχρι τη σύγχρονη αγία Γερόντισσα Νεκταρία της Καλκούτας των Ινδιών, με το θρυλικό ορφανοτροφείο κοριτσιών, που συντηρεί εκεί υπό τρομερά αντίξοες συνθήκες, αλλά και κινδύνους. Επίσης έχουμε την αγία Μελάνη, την αγία Παρασκευή την Επιβατινή (που θεωρείται προστάτισσα αγία των Βαλκανίων), την αγία Ελισάβετ Θεοδώροβνα της Μόσχας, την αγία Μαρία Σκόμπτσοβα του Παρισιού (που εκτελέστηκε από τους Ναζί), τη γερόνισσα Γαβριηλία Παπαγιάννη κ.π.ά.
Ας γνωρίσουμε λοιπόν την αγία Φιλοθέση, με οδηγό το βιογραφικό της που δημοσιεύεται στη Βικιπαίδεια. Μια μικρή έρευνα στο διαδίκτυο ωστόσο θα αποκαλύψει πλήθος πληροφοριών. Οι επεξηγήσεις σε αγκύλες είναι δικές μας, ενώ η εικόνα από εδώ.
Η Κυρά των Αθηνών
Η Αγία Φιλοθέη (κατά κόσμον Ρηγούλα ή Ρεβούλα-Παρασκευή Μπενιζέλου) ήταν μοναχή με σημαντική φιλανθρωπική και κοινωνική δράση κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας του 16ου αιώνα. Η Ορθόδοξη Εκκλησία την έχει ανακηρύξει αγία και είναι στενά συνδεδεμένη με την πόλη των Αθηνών. Η μνήμη της τιμάται από την Ορθόδοξη Εκκλησία στις 19 Φεβρουαρίου.
Γεννήθηκε το 1522, καταγόμενη από την αθηναϊκή αρχοντική οικογένεια γαιοκτημόνων, των Μπενιζέλων. Η Ρηγούλα ή Ρεβούλα (Παρασκευούλα), όπως ήταν το κοσμικό της όνομα, ήταν κόρη του Αγγέλου Μπενιζέλου και της Σηρίγης Παλαιολογίνας, γόνου της ιστορικής βυζαντινής οικογένειας. Καθώς η Ρηγούλα μεγάλωνε, διακρινόταν για το ήθος και την ευφυΐα της. Το πατρικό σπίτι της Ρεβούλας βρισκόταν εκεί που σήμερα υψώνεται το μέγαρο της Αρχιεπισκοπής Αθηνών, γι’ αυτό άλλωστε, η οδός αυτή ονομάζεται οδός Αγίας Φιλοθέης. Η αγία ήταν ολιγογράμματη κατά το έθος της εποχής.
Σε ηλικία 14 ετών οι γονείς της αποφάσισαν να την παντρέψουν με τον κατά πολύ μεγαλύτερό της Ανδρέα Χειλά, ο οποίος ανήκε σε αρχοντική οικογένεια της Αθήνας. Ήταν ένας γάμος ενάντια στη θέλησή της, που διήρκεσε τρία χρόνια, έπειτα η Ρεβούλα έμεινε χήρα.
Στα 17 της χρόνια ήταν όμορφη, πάμπλουτη, καταγόμενη από δύο αρχοντικές και σημαντικές οικογένειες, μορφωμένη και ελεύθερη. Εύκολα εννοεί κανείς πόσο περιζήτητη νύφη ήταν και οι σημαντικότερες οικογένειες της Αθήνας και όχι μόνο, την διεκδικούσαν για νύφη τους. Οι γονείς της την πίεζαν έντονα να συνάψει δεύτερο γάμο, όμως αυτή τη φορά η Ρεβούλα δεν εισάκουσε την επιθυμία των γονέων της, δηλώνοντας ότι επιθυμεί να ακολουθήσει ασκητική ζωή. Επιδόθηκε σε φιλανθρωπικό έργο και δέκα χρόνια μετά το θάνατο των γονιών της εκάρη μοναχή με το όνομα Φιλοθέη.
Η μοναχή Φιλοθέη άσκησε ένα είδος φιλανθρωπικού και ιεραποστολικού μοναχισμού: ανακαίνισε το ναΐσκο του Αγίου Ανδρέα, ο οποίος βρισκόταν στον περίβολο του πατρικού της αρχοντικού, μετατρέποντάς τον σε κοινόβιο. Το Καθολικό του Αγίου Ανδρέα [«καθολικό»: ο κεντρικός ναός της μονής] και το πηγάδι της μονής της σώζονται μέχρι σήμερα στον περίβολο της Αρχιεπισκοπής Αθηνών. Στο κοινόβιο αυτό εισήλθε πρώτη ως Ηγουμένη μαζί με άλλες μοναχές, κόρες επιφανών οικογενειών της Αθήνας. Η ίδρυσή του πρέπει να τοποθετηθεί περί το 1571. Σε αυτό εγκαταβιούσαν περί τις 150 μοναχές, ανάμεσα στις οποίες και μερικές εκχριστιανισμένες μουσουλμάνες, αλλά και Κύπριοι σκλάβοι [απελευθερωμένοι, εννοείται] μετά την πτώση της Κύπρου στους Τούρκους την ίδια περίοδο.
Εκείνη την εποχή, αρχίζει το φιλανθρωπικό, κοινωνικό, εκπαιδευτικό και εθνικό έργο της Φιλοθέης. Στο έργο αυτό αφιέρωσε την πατρική και προσωπική της περιουσία. Ιδρύει σχολεία, βιοτεχνικά και χειροτεχνικά εργαστήρια, νοσοκομεία, ξενοδοχεία, ορφανοτροφεία, κ.α. Διδάσκει στοιχειώδη οικοκυρική στις «μοναστηρίσιες». Το συγκρότημα αυτό ονομάζεται «Παρθενώνας» και εκεί βρίσκουν καταφύγιο και περίθαλψη (υλική και πνευματική) αδιακρίτως Έλληνες και Τούρκοι. Προσφέρει μεγάλα ποσά για την απελευθέρωση των αιχμαλώτων, ενώ ιδιαιτέρως φροντίζει για τη φυγάδευση των γυναικών στα νησιά, προκαλώντας όλεθρο στα χαρέμια των Τούρκων. Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Καθολικού επισκόπου Ζακύνθου προς τις αρχές της Βενετίας, η Φιλοθέη “εδέχθη εις το μοναστήρι πολλάς γυναίκας αμαρτωλάς που ήσαν έγκυοι και τας έκρυψεν εις το μοναστήρι ίνα μη τιμωρηθούν από τους Τούρκους”. Παράλληλα, ιδρύει παραρτήματα στο Χαλάνδρι, τα Πατήσια, το Ψυχικό, την Καλογρέζα. Στην περιοχή του Ψυχικού άνοιξε ένα πηγάδι για να ξεκουράζονται οι κατάκοποι αγρότες που δούλευαν ώρες κάτω από το ζεστό ήλιο και το νερό ήταν λιγοστό στην αττική γη. Λέγεται ότι από το ψυχικό αυτό της μοναχής Φιλοθέης πήρε η περιοχή το όνομά της. Ή πάλι πως έγραψε πάνω στο μαρμάρινο χείλος του πηγαδιού την λέξη «ψυχικόν» δηλωτικό της ψυχικής ωφέλειας. Και η περιοχή της Καλογρέζας οφείλει το όνομά της από τη μονή που εκεί ίδρυσε η Φιλοθέη, τη μονή της Καλογραίας, όπως την αποκαλούσαν οι Αθηναίοι (και από παραφθορά της λέξης, μονή της Καλογρέζας, σύμφωνα με άλλη ετυμολογία, “καλογρέζα” σημαίνει “μοναχή” στην αρβανίτικη διάλεκτο).
Βασική επιδίωξη της Φιλοθέης ήταν η τόνωση του ορθόδοξου ιδεώδους και η διατήρηση της ελληνικής συνείδησης. Το έργο της, κατά βάση εθνικό και θρησκευτικό, ξεπέρασε τα όρια της Αθήνας και έγινε γνωστό σε όλη την Ελλάδα. Αδιαφιλονίκητη ιστορική επιβεβαίωση για το έργο αυτό παρέχει η αλληλογραφία της Φιλοθέης με τη Γερουσία της Βενετίας (1583), από την οποία ζητούσε οικονομική βοήθεια.
Σε επιστολή της Αγίας που εντοπίστηκε από τον ιστοριοδίφη Κωνσταντίνο Μέρτζιο σε βιβλιοθήκη της Βενετίας με παραλήπτη την Βενετική Γερουσία, με ημερομηνία “22 Φεβρουαρίου 1583”, ζητείται χρηματική βοήθεια για να ξεπληρώσει χρέη που είχαν προκύψει γιατί ήθελε να γλιτώσει το μοναστήρι και τις μοναχές από τις τουρκικές λεηλασίες. Επομένως οι διώξεις της αγίας είχαν αρχίσει πριν το 1588-1589. Η Βενετική Γερουσία αποφάσισε να συνδράμει με 200 τσεκίνια (χρυσά νομίσματα).
Τη νύχτα της 2ας προς 3ης Οκτωβρίου 1588, κατά τη διάρκεια ιερής ολονυχτίας που επιτελούσαν οι μοναχές προς τιμή του Αγίου Διονυσίου του Αρεοπαγίτου (πολιούχου αγίου της Αθήνας) στο εκκλησάκι του Αγίου Ανδρέα [στην Πλατεία Αμερικής], οι Τούρκοι εφορμούν εκ νέου, συλλαμβάνουν τη Φιλοθέη και έπειτα από βασανιστήρια την εγκαταλείπουν ημιθανή έξω από τη μονή της.
Έξω από το ναό, στα δεξιά της εισόδου του, σώζεται η κολώνα, όπου η Φιλοθέη δέθηκε και μαστιγώθηκε. Οι μοναχές της την μετέφεραν στην κρύπτη της στην Καλογρέζα. Εκεί η Φιλοθέη υποκύπτει στα τραύματά της στις 19 Φεβρουαρίου 1589. Ενταφιάστηκε στο δεξιό μέρος του ιερού βήματος του Αγίου Ανδρέα, ενώ αιώνες αργότερα το σκήνωμα της μεταφέρθηκε στη Μητρόπολη Αθηνών, όπου φυλάσσεται σε ασημένια λάρνακα μέχρι σήμερα.
Στο μέρος όπου παρέδωσε το πνεύμα της, στην περιοχή της Καλογρέζας, υψώνεται ο Ι. Ν. της Αγίας Φιλοθέης, ενώ το όνομά της φέρει και ολόκληρο το γνωστό προάστιο των Αθηνών, η Φιλοθέη.
Ιερά Λείψανα Αγίας Φιλοθέης: Το Λείψανο της Αγίας Φιλοθέης φυλάσσεται αδιάφθορο στον Μητροπολιτικό Ναό των Αθηνών. Η Τιμία Κάρα της έχει χαθεί. Ένας δάκτυλος της Αγίας Φιλοθέης φυλάσσεται στην Μονή Αγίας Φιλοθέης στην Εκάλη της Αττικής.
Ο τόπος του μαρτυρίου της αγίας (από εδώ & εδώ)
Πνιγμένο στις πολυκατοικίες κάτω από την πλατεία Αμερικής επί της οδού Λευκωσίας βρίσκεται το εκκλησάκι του Αγίου Ανδρέα του Πρωτοκλήτου. Άγνωστο μνημείο μεγάλης ιστορικής και αρχιτεκτονικής αξίας, αλλά κυρίως παρακαταθήκη υψίστης πολιτιστικής κληρονομιάς, μιας και αποτέλεσε τον τόπο μαρτυρίου της Αγίας Φιλοθέης.
Το εκκλησάκι του Αγίου Ανδρέα δημιουργήθηκε από την Αγία Φιλοθέη στα χρόνια της Τουρκοκρατίας (16ος αιώνας). Παλαιότερα αποτελούσε το καθολικό μονυδρίου, το οποίο ήταν μετόχιο της μονής της οσίας Φιλοθέης Μπενιζέλου στην Αθήνα. Ο ναός, αν και σήμερα είναι χωρίς στέγη, είναι ρυθμού βασιλικού, τρίκλητος, καμαροσκέπαστος. Είχε ξύλινη στέγη και στο εσωτερικό του βρίσκονται έξι μαρμάρινοι κίονες. Κάτω από το δάπεδο διακρίνονται τάφοι. Το εκκλησάκι αναστηλώθηκε το 1942 από τον Αναστάσιο Ορλάνδο και αγιογραφήθηκε από τον ζωγράφο Φώτη Κόντογλου. Στο μικρό περίβολο της εκκλησίας υπάρχουν κρήνες και κίονες από την αυθεντική του μορφή.
Έξω από το ναό, στα δεξιά της εισόδου του, σώζεται η κολώνα, όπου η Αγία Φιλοθέη βασανίστηκε από τους Τούρκους. Τη νύχτα της 2ας προς 3η Οκτωβρίου 1588 κατά τη διάρκεια ιερής ολονυκτίας για τη γιορτή του πολιούχου της Αθήνας Αγίου Διονυσίου Αρεοπαγίτου, οι Τούρκοι εισέβαλαν στον ναό, παραβιάζοντας το ιερό του χώρου, σφόδρα ενοχλημένοι από το φιλανθρωπικό έργο της Αγίας Φιλοθέης, αλλά κυρίως γιατί τους στερούσε υλικό γυναικών προορισμένο για τα χαρέμια τους. Αφού τη συνέλαβαν, την έδεσαν και τη μαστίγωσαν με ραβδιά αφήνοντάς την ημιθανή. Οι μοναχές την μετέφεραν στη μονή της Καλογρέζας όπου, στις 19 Φεβρουαρίου 1589, υπέκυψε στα τραύματά της.
Σήμερα το εκκλησάκι λειτουργεί κανονικά με έντονη χριστιανική, αλλά και φιλανθρωπική δράση, ενισχύοντας το ίδρυμα ανιάτων, είναι ζωντανός πυρήνας σε μια περιοχή που έχει ανάγκη την ανθρώπινη βοήθεια. Αν και πνιγμένο σε ένα δρόμο, μάλλον εγκαταλελειμμένο, υπάρχει για να μας θυμίζει τη δράση της γυναίκας που υπήρξε μία από τις μεγαλύτερες ευεργέτιδες της πόλης των Αθηνών.
