Σαν κεραυνός εν αιθρία έπεσε η είδηση του βανδαλισμού του οικιστικού μινωικού συγκροτήματος της Ζώμινθου, τέλη Απριλίου μετά το Πάσχα μέσα στην καρδιά της Άνοιξης, από ομάδα αγνώστων δραστών, που στόχο είχαν περισσότερο την καταστροφή του χώρου και του μόχθου ανασκαφών δεκαετιών, παρά την λεηλασία, απ’ ότι καταμαρτυρούν τα ίχνη τους.
Ανασκάπτοντας σε 3 διαφορετικά σημεία κατεδάφισαν τοίχο 2 μέτρων, ισοπέδωσαν ένα λίθινο κίονα μαζί με το πλακόστρωτο δάπεδο, που τον περιέβαλε, θρυμμάτισαν μια μινωική εσχάρα (μαγκάλι), κατέστρεψαν με τυφλή μανία, με φονικά χτυπήματα έναν χώρο που είχε μείνει ανέγγιχτος μετά τον μεγάλο σεισμό και την πυρκαγιά του 1.400π.Χ. χωρίς ανθρώπινη παρέμβαση, συλήσεις και λαθρανασκαφές, κοιμισμένος στην αγκαλιά της φύσης μέχρι να τον αποκαλύψει η σκαπάνη των αρχαιολόγων.
Είναι γνωστό ότι η ανακάλυψη του πρώτου αυτού ορεινού μινωικού οικισμού οφείλεται στην οξυδερκή ματιά του αείμνηστου αρχαιολόγου Γιάννη Σακελλαράκη και της συντρόφου του Έφης Σαπουνά – Σακελλαράκη. Ανέσκαψαν χρόνια μαζί εκεί, σαν μια «ανάβαση στον πάνω κόσμο» μετά την κατάβαση στον ιερό χώρο των μυστηρίων του Ιδαίου Άντρου, από το 1983-1990 και πάλι μετά το 2004. Ο Γιάννης Σακελλαράκης σοβαρά καταβεβλημένος από την ασθένεια, κατέβαλλε μεγάλη προσπάθεια, την τελευταία του υπέρβαση, για να ολοκληρώσει την δημοσίευση αυτού του πολύ σημαντικού και πολυαγαπημένου τόπου, της «ανασκαφής της ζωής του», όπως έλεγε, όπου επιλέχθηκε να είναι και η τελευταία του κατοικία.
Ας συνοψίσουμε όμως την σπουδαιότητα αυτής της ορεινής μινωικής εγκατάστασης. Ας την φανταστούμε στο δασωμένο κέντρο της μινωικής Κρήτης, φωλεμένη σε μια πλαγιά της οροσειράς του Ψηλορείτη, σε υψόμετρο 1.187 μέτρων, ακμάζουσα από το 1.900 έως το 1.400 π.χ., για 500 συναπτά έτη, μια ανακτορική εγκατάσταση 1.600 τ.μ. και 55 αποκαλυφθέντων δωματίων, δαιδαλώδους δομής, χτισμένη με γκρίζα βουνίσια πέτρα, με 2 ίσως και 3 ορόφους, με τις αποθήκες, τα εργαστήρια, που μεταποιούσαν τον ορυκτό πλούτο της περιοχής και τους λατρευτικούς χώρους της, δίπλα σ’ ένα οροπέδιο με άφθονες πηγές, γεμάτο δέντρα, φαρμακευτικά βότανα, καλλιέργειες, άγρια βλάστηση και ζωντανά (ελάφια, βόδια, χοίρους, κατσίκια πρόβατα κ.α.), μια όαση ζωής σε συνθήκες αφιλόξενες και τραχιές μέχρι και σήμερα για την επιβίωση του ανθρώπου.
Η Ζώμινθος βρισκόταν πιθανόν πάνω στο ιερό μονοπάτι, που περιγράφει ο Πλάτων στους «Νόμους», που ένωνε την Κνωσό με το Ιδαίον Άντρο. Ο Όμηρος μας αναφέρει, πως ο βασιλεύς Μίνωας ανέβαινε κάθε εννέα χρόνια στο ιερό Ιδαίον Άντρο στον Ψηλορείτη, προκειμένου να λάβει εκ νέου από τον Δία τους νόμους και να μπορεί να κυβερνήσει. Η Ζώμινθος θα πρέπει ν’ αποτελούσε τον σταθμό υποδοχής του βασιλιά και των πολυπληθών προσκυνητών απ’ όλον τον τότε γνωστό κόσμο, πριν την κατάβαση στα μυστήρια του Ιδαίου Άντρου.
Κατά τις πολυετείς ανασκαφές βρέθηκαν υψηλοί καλοδιατηρημένοι τοίχοι του ισογείου έως 2,20-3 μέτρα, διακοσμημένοι με ίχνη από τοιχογραφίες με μοτίβα από την φύση, με διασωζόμενα εν μέρει παράθυρα και πόρτες, διαδρόμους, σκάλες και φωταγωγούς, εργαστήριο κεραμικής με τροχό, κλίβανο, 150 αποθηκευμένα κεραμικά σκεύη και αποθέτη χώματος, εργαστήριο ορείας κρυστάλλου για χάνδρες, αποθήκες με πιθάρια για τα διατροφικά αγαθά, κοσμήματα, σφραγίδες, πελέκεις, λατρευτικά ειδώλια, εσχάρα, βωμό με σύμβολα της γραμμικής Α κ.α. αξιόλογα και πολύτιμα ευρήματα. Η Ζώμινθος φαίνεται, ότι αποτελούσε ένα πολύ σημαντικό διοικητικό, θρησκευτικό και βιοτεχνικό κέντρο, που ευρισκόμενο σε στρατηγικό σημείο, εξυπηρετούσε την επιβίωση των Μινωιτών σε εύφορα εδάφη στην ορεινή ενδοχώρα, μακριά από την απειλή των εισβολέων και των πειρατών, περιφρουρούσε το ιερό λατρευτικό προσκυνηματικό σπηλαίο, λίκνο του Κρηταγενούς Δία και λειτουργούσε σαν σταθμός ανεφοδιασμού και εμπορίου.
Η σύντροφός του Γιάννη Σακελλαράκη Έφη Σαπουνά-Σακελλαράκη συνεχίζει ν’ ανεβαίνει τα Καλοκαίρια στα Ανώγεια για να συνεχίσει το ανασκαφικό τους έργο. Ο βανδαλισμός την βρήκε εντελώς απροετοίμαστη, ένα μήνα πριν κατέβει στην Κρήτη, αφήνοντας την εμβρόντητη μπροστά στην μανία και το μέγεθος της καταστροφής. Με την ψυχραιμία που την διακατέχει αντί να θρηνήσει τις απώλειες, έδωσε άμεσα εντολές για την διάσωση και εκ νέου συντήρηση του μνημείου. Γιατί άνθρωποι σαν την Έφη και τον Γιάννη Σακελλαράκη έχουν μάθει μια ζωή να μάχονται στην πρώτη γραμμή. Με σκληρή δουλειά, δέσμευση, πάθος, θάρρος και αποφασιστικότητα παράγουν, γράφουν ιστορία, βάζουν το μπέτι τους μπροστά να υπερασπιστούν το έργο τους και τον πολιτισμό, ανήκουν στους έλληνες αρχαιολόγους μιας άλλης, ηρωικής εποχής. Είναι οι άξιοι συνεχιστές του Χατζηδάκη, του Ξανθουδίδη, του Μαρινάτου, του Πλάτωνα, του Αλεξίου.
Είναι αρχαιολόγοι που βρίσκονται κοντά στους ανθρώπους χωρίς διάκριση, κοινωνούν με τους ανθρώπους την έκσταση που τους προσφέρει η μαγεία της ανακάλυψης. Όταν κάλεσα τον Γιάννη Σακελλαράκη να παρουσιάσει ένα βιβλίο του πριν πολλά χρόνια στους έγκλειστους της φυλακής Αλικαρνασσού, είδα έναν άντρα απλό μέσα στην μεγαλοσύνη του, που βρέθηκε να αφουγκράζεται και να συγχρωτίζεται με φονιάδες και αρχαιοκάπηλους, προσφέροντας τους αξία και αντιμετωπίζοντας τους με εγκαρδιότητα. Το ίδιο και με τα 5χρονα παιδιά του νηπιαγωγείου του γιου μου, που είχαν την τύχη προ 15ετίας να ξεναγηθούν από τον ίδιο στο Φουρνί και στην αρχαιολογική συλλογή Αρχανών. Κοντά του τα άγουρα βλασταράκια μετατράπηκαν σε μινωίτες πρίγκιπες και πριγκίπισσες πάνω στο μινωικό θρονί και είχαν μια πρώτη βιωματική τους επαφή με τον θάνατο σαν φυσικό γεγονός, μέσα στην δροσιά ενός θολωτού τάφου, που έκρυβε τα μυστικά μιας αρχαίας πριγκιπικής ταφής.
Αναρωτιέμαι τι είναι αυτό που φτιάχνει ανθρώπους σαν το ζεύγος Σακελλαράκη, ανθρώπους πρωτομάστορες του πολιτισμού; Και τι είναι αυτό που ωθεί ανθρώπους καταστροφείς, κρυμμένους μέσα στο σκοτάδι της νύχτας και της ανωνυμίας να παραβιάζουν και να καταστρέφουν μνημεία ενός μεγάλου πολιτισμού, που άνθισε στο νησί μας πριν από χιλιετίες; Η βαρβαρότητα πάντα έπαιρνε εκδίκηση από το φως και την λάμψη της αποκρυστάλλωσης του πνεύματος, ένοιωθε να κινδυνεύει από το κάλλος και την αρμονία. Η ιστορία της ανθρωπότητας από αρχαιοτάτων χρόνων είναι μια ιστορία δισυπόστατη. Ιστορία μεγάλων πολιτιστικών επιτευγμάτων και μεγάλων καταστροφικών ενεργειών. Το ανθρώπινο ον σέρνεται, όπως τόσο εύστοχα το περιγράφει στην «Ασκητική» του ο Καζαντζάκης σ’ έναν αέναο αγώνα. Σε μια ασίγαστη διαμάχη ανάμεσα στον έρωτα για ζωή και αθανασία και στην άβυσσο, στην ρουφήχτρα του θανάτου. Σκάβουμε όλοι μας μέσα μας κι άλλοι ανακαλύπτουν «ανθρώπους και πουλιά, νερά και πέτρες!» κι άλλοι σκάβουν για ν’ ανακαλύψουν «νύχτα βουβή, πηχτή σαν θάνατος».
Με τα ίδια εργαλεία που οι εργάτες και οι αρχαιολόγοι της ανασκαφής στην Ζώμινθο αποκάλυψαν τρυφερά, με προσοχή και με σέβας τον αρχαίο οικισμό από την νάρκη αιώνων, με τα ίδια εργαλεία, με κασμάδες και φτυάρια, κατέστρεψαν οι βέβηλοι την παρθενικότητα του αρχαίου μνημείου, μέσα σ’ ένα τόπο φυσικό και ανέγγιχτο, υπό την σκιά του ψηλού Κράταιγου, δέντρου της ελπίδας, πληγώνοντας την «μινωική γαλήνη». Ότι χτίζει, μπορεί και να γκρεμίσει. Ο συμβολισμός των ίδιων των εργαλείων των ανασκαφέων, που γίνονται εργαλεία καταστροφής, μας διδάσκει ότι σαν ανθρώπινα πλάσματα βρισκόμαστε πάντα μπροστά στο δίλημμα, του πως χρησιμοποιούμε τις δυνατότητες μας να επιλέξουμε πορείες που οδηγούν στον ρυθμό και στην σοφία του σύμπαντος ή στις άναρθρες κραυγές του παραλογισμού.
Τα αρχαία ευρήματα, τα μνημεία του πολιτισμού είναι ανυπεράσπιστα. Εμείς επιλέγουμε, εάν θα τους επιτρέψουμε να συμβάλουν στον εξανθρωπισμό μας ή εάν θα τα χρησιμοποιήσουμε σαν εξιλαστήρια θύματα της εκτόνωσης των σκοτεινών ενστίκτων μας. Το φως πληγώνει τα μάτια που είναι άμαθα, τυφλά και σκοτισμένα. Χρειαζόμαστε ξανά σ’ αυτό τον τόπο μια «παιδεία» του φωτός, της αγάπης, του σεβασμού, της φιλότητας, της κοινωνίας, για να μπορέσει το κτήνος μέσα μας να μεταμορφωθεί σε άνθρωπο. Χρειαζόμαστε από την πολιτεία και από το Υπουργείο Πολιτισμού μια άλλη φροντίδα, φύλαξη και ανάδειξη για όλους αυτούς τους αρχαιολογικούς χώρους, που αποτελούν την πολιτιστική μας κληρονομιά. Εγκαταλελειμμένοι, αφύλακτοι και αναξιοποίητοι γίνονται βορά της φύσης και των ανθρώπων του σκότους , κλειστοί για τους ξένους επισκέπτες και τους ντόπιους ανθρώπους του πολιτισμού.
(Το κείμενο αυτό γράφτηκε σαν μνημόσυνο στον αείμνηστο αρχαιολόγο Γιάννη Σακελλαράκη και φόρο τιμής στην σύντροφο του Έφη Σαπουνά-Σακελλαράκη εκ μέρους του πολιτιστικού συλλόγου «Συνομιλώντας με τον Μινωικό πολιτισμό» με αφορμή την διαμαρτυρία μας στους πρόσφατους βανδαλισμούς στη Ζώμινθο, που εκφράστηκε από τους συμμετέχοντες στο 6ο μάθημα Ιστορίας της Αρχαιολογίας με θέμα την «Συνεισφορά του ζεύγους Σακελλαράκη στον Μινωικό Πολιτισμό» από τον έφορο επί τιμή Δρ Αντώνη Βασιλάκη και την προβολή από τον σκηνοθέτη Λευτέρη Χαρωνίτη «Ιδαίου Μύθοι» στο Εμπορικό Επιμελητήριο Ηρακλείου στις 24.5.2015.)
