Οι Έρφοι ήταν ένα εξαιρετικά μερακλίδικο χωριό της επαρχίας Μυλοποτάμου του νομού Ρεθύμνης, με ανθρώπους εργατικούς, που αγαπούσαν ιδιαίτερα τη μουσική. Τα βάσανα και τους καημούς της ζωής τους τα διασκέδαζαν σε κάθε ευκαιρία με τους κλασικούς τρόπους ψυχαγωγίας της παραδοσιακής Κρήτης, το γλέντι (σε περιορισμένο χώρο, συνήθως στα καφενεία, στο πανηγύρι του 15αύγουστου, τις απόκριες και τις άλλες μεγάλες γιορτές), τις παρέες και τις καντάδες.
Στο χωριό, σύμφωνα με τις μέχρι τώρα καταγεγραμμένες μαρτυρίες, χορεύονταν οι εξής χοροί:
- Ο χανιώτης, ο γνωστός χανιώτικος συρτός, με παραγγελιά στο λυράρη, στην οποία χόρευε μόνο η παρέα εκείνου που παράγγειλε, χωρίς περιορισμό στον αριθμό των χορευτών.
- Οι κατσαμπαδιανές, ο γνωστός κατσαμπαδιανός, που εθεωρείτο εύθυμος χορός και χορευόταν κι από τα δύο φύλα (γνωστή ηλικιωμένη μερακλίνα χορεύτρα του χωριού έλεγε στην ανηψιά της, όταν την έβλεπε στενοχωρεμένη: «Έλα να σου χορέψω τσι κατσαμπαδιανές!»).
- Ο λαζώτης, με την ονομασία «Κάμε με, κυρά, γαμπρό», κι από τα δύο φύλα.
- Ο σιγανός πεντοζάλης ή απλώς πεντοζάλης, ο γνωστός ρεθεμνιώτικος σιγανός, που συνηθιζόταν και σε μια παραλλαγή τριών βημάτων με χτύπημα του τακουνιού στο τρίτο βήμα. Η παραλλαγή αυτή εθεωρείτο περίπου ιδιαίτερος χορός και είχε το όνομα τακουνάτος. Χορευόταν ενίοτε ως παραλλαγή του σιγανού, αλλά και ως αυτόνομος χορός. Η λαβή στο σιγανό και στον τακουνάτο ήταν σταυρωτή, όπως στη μεγαρίτικη «τράτα».
- Ο πηδηχτός (γρήγορος πεντοζάλης), στον οποίο κατέληγε ο σιγανός και ο τακουνάτος.
- Ο καστρινός, όπως τον ξέρουμε, μ’ αυτό το όνομα.
- Η σούστα, σε ζευγάρια κύκλο το ένα πίσω απ’ το άλλο, που άλλαζαν και ντάμα (αλλά δε μπορέσαμε να εντοπίσουμε λεπτομέρειες για τη διαδικασία) και που ενίοτε παράλλασσε σε φοξ κατ’ εντολήν του λυράρη.
- Ο απανωμερίτης, με το όνομα σιγανός (;), που τον αγαπούσαν ιδιαίτερα οι κοπελιές, γιατί τους άρεσε το χτύπημα με το τακούνι.
- Η ονομασία χτυπητό πεντοζάλι αντιστοιχούσε στον τακουνάτο ή σε άλλο χορό;
Από τους μουσικούς του χωριού μπορέσαμε να καταγράψουμε τους παρακάτω:
Ο πιο «συστηματικός επαγγελματίας» λυράρης των Έρφων ήταν ο γνωστός Μανώλης Κατσαμάς, που έπαιζε στο χωριό συνήθως με τη συνοδεία του λαγουθιέρη Μανούσου Πανταγιά. Μεγάλη του επιτυχία το συρτό «Ο Ζητιάνος». Την παράδοση συνέχισαν οι γιοι του Βασίλης, Γιώργης και Σήφης Κατσαμάς, γνωστοί ως «Κατσαμάδες», με μεγάλη παρουσία και στην δισκογραφία.
Το χωριό επίσης γλεντούσε στα πανηγύρια ο Γιώργης Ρακιτζής, πατέρας του γνωστού τραγουδιστή της ελληνικής ποπ Μιχάλη Ρακιτζή. Ναυτικός, μετά από χρόνια περιπλανήσεων καταστάλαξε στο χωριό.
Ήταν ένας ήσυχος καλός άνθρωπος που ο ίδιος και η λύρα του αγαπήθηκαν πολύ από την τοπική κοινωνία.
Έπαιζε μόνος, με συνοδεία (παλιότερα) τα γερακοκούδουνα του δοξαριού του.
Ο λυράρης Κωστής Ουρανός (Ουρανόκωστας) έπαιζε μόνο σιγανό πεντοζάλη, είχε μάλιστα και δική του κοντυλιά, στην οποία, κατά τις μαρτυρίες, βασίζεται η μουσική του τραγουδιού Στην Κρήτη σε μιαν άκρη του Κώστα Μουντάκη. Η σύζυγος του Ουρανόκωστα ήταν στενή συγγενής του Μουντάκη και πολύ συχνά έκαναν παρέα κι έπαιζαν μαζί στο σπίτι του Ουρανού, που ήταν σχεδόν ο μόνος χώρος στον οποίο ακουγόταν η πολύ γλυκιά και αγαπητή στους Ερφιανούς λύρα του. Ο Ουρανόκωστας δεν έπαιζε σε πανηγύρια, μόνο σε παρέες στο σπίτι του και στη γειτονιά. Έπαιζε μόνος, με γερακοκούδουνα.
Πολύ καλή μπαντούρα έπαιζε ο Μιχάλης Τζιλιγκάκης ή Μιχαλένιος (πέθανε το 1980 σε ηλικία πάνω από 90 ετών), άνθρωπος που έδινε μεγάλη σημασία τόσο στο παίξιμο όσο και στην κατασκευή της μπαντούρας του. «Τα δάχτυλά ντου ήσανε μαγικά». Έπαιζε με εξαιρετική δεξιοτεχνία όλους τους παραπάνω χορούς (μάλιστα με γρήγορες εναλλαγές πολλών γυρισμάτων, τουλάχιστον στο σιγανό, τον πηδηχτό, τον καστρινό και τη σούστα) εκτός από το χανιώτη.
