Θεόδωρος Ι. Ρηγινιώτης
Ο πολιτισμός μας είναι πολιτισμός ριψοκίνδυνων ταξιδιών, αλλά και τονισμού της αξίας της επιστροφής. Δύο εμβληματικά κείμενα, από τα σημαντικότερα της παγκόσμιας λογοτεχνίας, που μιλάνε για την αξία της επιστροφής και προέρχονται από δύο διαφορετικές περιόδους του πολιτισμού μας, είναι η Παραβολή του Ασώτου, που διηγήθηκε ο Ιησούς Χριστός (κατά Λουκάν ευαγγέλιο, κεφ. 15), και η Οδύσσεια του Ομήρου.
Ο σύγχρονος άνθρωπος ταξίδεψε με υπερταχεία και βρέθηκε σ’ έναν κόσμο με «εφιάλτες και ονειρότοπους» (τίτλος ιστοριών φαντασίας και τρόμου του Στέφεν Κινγκ), έτοιμος να εκτοξευτεί πέρα από κάθε τι που μέχρι χθες το θεωρούσαμε όριο.
Αισθάνεσαι τυχερός, αδελφέ μου, που ζεις στον 21ο αιώνα, όπου με τη βοήθεια της τεχνολογίας ανοίγονται άπειρες δυνατότητες και ακόμη και οι φαντασιώσεις μπορούν να γίνουν πραγματικότητα;
· Που μπορείς ν’ αγοράσεις τα πάντα από το Ίντερνετ, ακόμη και από μακρινές χώρες, σε συμφέρουσες τιμές, πατώντας μόνο τα πλήκτρα του κινητού σου, χωρίς να χρειάζεσαι ποτέ τα «επαρχιώτικα» καταστήματα του τόπου κατοικίας σου;
· Που μπορείς να κάνεις ό,τι θέλεις, με όποιον θέλεις, από όποια ηλικία θέλεις, χωρίς να δίνεις λογαριασμό σε κανέναν, παρά μόνο στον εαυτό σου, αφού έχουν σπάσει τα ταμπού της ξεπερασμένης ηθικής και των κανόνων συμπεριφοράς των παππούδων σου;
· Που ο εαυτός σου «είναι ό,τι πολυτιμότερο έχεις» (όπως έλεγε μια διαφήμιση) και δε χρειάζεται ν’ ακούς πως «έχεις υποχρέωση» στους γονείς σου, στην «οικογένειά σου», στην κοινωνία, «στην πατρίδα», στο Θεό ή σε οποιονδήποτε άλλο που πιθανόν σου είναι παντελώς αδιάφορος;
· Που δεν έχουμε πια συζύγους, αλλά «συντρόφους», και δεν είσαι υποχρεωμένος να κοιμάσαι όλη σου τη ζωή με έναν άνθρωπο, αλλά μπορείς να μοιραστείς το κρεβάτι σου με εκατοντάδες, και των δύο φύλων, χωρίς να νιώθεις υποχρεωμένος να κάνεις οικογένεια και χωρίς καμία δέσμευση;
· Που είσαι διαρκώς συνδεδεμένος στο Tik Tok, το Messenger και τα άλλα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και μπορείς να αλληλεπιδράς με ανθρώπους της γενιάς σου από κάθε γωνιά αυτού του πλανήτη;
· Που νέοι, μικρότεροι από είκοσι πέντε ετών, μπορούν να γίνουν πολυεκατομμυριούχοι επειδή είναι σαΐνια στην πληροφορική, χωρίς να χρειάζονται κόπο δεκαετιών και τη συγκέντρωση πείρας και σοφίας;
· Που ζώα και άνθρωποι απολαμβάνουν περίπου τα ίδια δικαιώματα, ή μάλλον τα κατοικίδια έχουν περισσότερα δικαιώματα από χιλιάδες ανθρώπους, επειδή οι άνθρωποι αυτοί είναι έμβρυα και άρα οι μητέρες τους «έχουν κάθε δικαίωμα» να μην τους επιτρέψουν να γεννηθούν ζωντανοί, αν οι ίδιες δεν το θελήσουν;
· Που έχεις στη διάθεσή σου την πολυπόθητη τεχνητή νοημοσύνη (το όνειρο γενεών και γενεών) και μπορείς, από το να επικοινωνείς μαζί της, σαν με έναν φίλο, μέχρι να την έχεις δούλο (συγγνώμη: βοηθό) για να σε βοηθάει σε κάθε ανάγκη σου;
· Που έχεις αφθονία τροφής, έστω και μεταλλαγμένης, και μπορείς και να επιλέξεις από νοστιμότατες λιχουδιές μέχρι υγιεινά χορτοφαγικά γεύματα;
· Που σε λίγο θα τα έχεις όλα σε μια κάρτα, ηλεκτρονικό πορτοφόλι, ηλεκτρονική ταυτότητα και διαβατήριο, ηλεκτρονικό δίπλωμα οδήγησης, και αργότερα πιθανόν σε κάποιο τσιπάκι εμφυτευμένο στο σώμα σου;
«Γιατί, βλέπετε, το πεπρωμένο του είδους μας είναι κάποια στιγμή να ενωθεί με τη μηχανή ή να γίνει το ίδιο μηχανή. Ανυπομονώ» (Κώστας Γιαννακίδης, Τα ΝΕΑ, 7-6-2023 – από το άρθρο του μητροπολίτη Ναυπάκτου Ιερόθεου «Το δαγκωμένο μήλο της Apple»).
«Η Neuralink του Έλον Μασκ θα δοκιμάσει εγκεφαλικά εμφυτεύματα σε ανθρώπους, τα οποία πιθανόν θα τους συνδέουν, μέσω της σκέψης, με τεχνητή νοημοσύνη. (…) Η Neuralink σχεδιάζει διεπαφή που θα εμφυτεύεται στον ανθρώπινο εγκέφαλο ώστε να επιτρέπει επικοινωνία με υπολογιστές μέσω της σκέψης. Αναμένεται πάνω απ’ όλα να βοηθήσει παράλυτους, ή πάσχοντες από νευρολογικές παθήσεις. Για τον κ. Μασκ, ο οποίος ίδρυσε τη Neuralink το 2016, το τσιπ που θα εμφυτεύεται σε ανθρώπους ίσως επιτρέψει στην ανθρωπότητα να επιτύχει “συμβίωση με την τεχνητή νοημοσύνη”, όπως το έθεσε το 2020 σε εκδήλωση της εταιρείας. Ο δισεκατομμυριούχος φοβάται πως η τεχνητή νοημοσύνη (ΤΝ) θα ξεπεράσει τον άνθρωπο, θα πάρει τον έλεγχο μια μέρα» (in.gr, 26 Μαΐου 2023).
Αν όμως κάτι πάει στραβά…
Απλώς, αν όλα αυτά πάψουν να σε κάνουν χαρούμενο ή να δίνουν νόημα στη ζωή σου, αν θέλεις θυμήσου κάτι που θα γράψουμε παρακάτω.
Αν νιώσεις δυστυχισμένος ή άδειος, ότι η ζωή είναι μάταιη, ότι δεν έχεις πραγματικά δικούς σου ανθρώπους ή ότι και οι δικοί σου άνθρωποι (οικογένεια ή φίλοι) βρίσκονται στην ίδια κατάσταση.
Αν νιώσεις ασήμαντος μπροστά σε ένα σύστημα Εταιριών ή Κυβερνήσεων που σε υποτιμά, σε ταπεινώνει, σε εξαπατά και σε εκμεταλλεύεται.
Αν συνειδητοποιήσεις ότι είσαι εξαρτημένος, εξουθενωμένος και ανίσχυρος, ότι σε έχουν μετατρέψει σε αριθμό, ότι σου έχουν υποβάλει ψεύτικες ανάγκες και επιθυμίες, για να σε έχουν του χεριού τους.
Αν αντιληφθείς ότι εξαπατούν, ταπεινώνουν και εκμεταλλεύονται, αν όχι εσένα, πάντως κάποιους άλλους ή ίσως και ολόκληρους λαούς ή σύσσωμη την ανθρωπότητα.
Αν αντιληφθείς ότι η ζωή κρύβει θανάσιμους κινδύνους, από τους οποίους είσαι αδύναμος να διαφύγεις και κανείς δεν ενδιαφέρεται να προστατεύσει εσένα και όσους αγαπάς.
Αν νιώσεις ότι ακόμη και η μοντέρνα Ιατρική κρύβει μια απάτη, επειδή δεν προσφέρεται σε όσους την έχουν ανάγκη, αλλά σε όσους έχουν να πληρώσουν, ενώ οι υπόλοιποι, στις χώρες του τρίτου κόσμου, χρειάζονται τους Γιατρούς Χωρίς Σύνορα ή τους αγώνες των Ιεραποστόλων για να έχουν στοιχειώδη περίθαλψη, παιδεία, διατροφή και ύδρευση, ακόμη και στον 21ο αιώνα!
Αν τέλος πάντων κάτι δεν πάει καλά και θεωρήσεις ότι τα πλεονεκτήματα της εποχής μας δεν είναι αυτό που φαίνεται…
Σε παρακαλώ να θυμάσαι το δρόμο του γυρισμού.
Του γυρισμού σε κάτι, που είχαν οι παππούδες και οι γιαγιάδες σου και τους βοήθησε να επιβιώσουν (και να προκόψουν) επί αιώνες, χωρίς ηλεκτρονική τεχνολογία, χωρίς σύγχρονη επιστήμη, χωρίς πολλά χρήματα, χωρίς πολυκαταστήματα, ακόμη και χωρίς τη μοντέρνα ιατρική (που, εξαιτίας της έλλειψής της, πολλοί πέθαιναν από αρρώστιες που σήμερα θεραπεύονται – όμως εξακολουθούν να μη θεραπεύονται στις χώρες του τρίτου κόσμου, ενώ και στις δικές μας, προνομιούχες κοινωνίες έχουν προκύψει νέα προβλήματα). Πολλές φορές και χωρίς ειρήνη και ελευθερία!
Αυτό το «κάτι» ήταν μια σειρά από όπλα: η πίστη, η ανθρωπιά, το δέσιμο με την οικογένειά τους και κατ’ επέκτασιν με τους φίλους τους (πραγματικούς φίλους, με προσωπική επαφή, όχι απρόσωπους ηλεκτρονικούς «φίλους») και η πραγματική παλικαριά.
Θα καταλάβεις τι είναι αυτά, αν ανοίξεις μάτια και αφτιά, παρακολουθήσεις, ρωτήσεις και, όπου χρειάζεται, διαβάσεις, ώστε να γνωρίσεις ορισμένες πτυχές της ζωής τους και κάποιες ιδιαίτερες ομάδες ανθρώπων.
Να γνωρίσεις το δέσιμο των απλών ανθρώπων της παλαιότερης γενιάς (των πολλών παλαιότερων γενεών) μεταξύ τους, το πώς εργάζονταν, πόσο μοχθούσαν, πώς έλυναν πρακτικά προβλήματα (κατασκευαστικά π.χ.), πώς έπαιζαν, πώς τραγουδούσαν, πώς τρέφονταν (και πώς παρήγαγαν την τροφή τους και κατασκεύαζαν τα περισσότερα από όσα χρειάζονταν), πώς ερωτεύονταν, πώς παντρεύονταν, πώς γεννούσαν, πώς μεγάλωναν τα παιδιά τους, πώς τα βοηθούσαν στη ζωή, στην εργασία, στη δημιουργία της δικής τους οικογένειας, πώς πολεμούσαν, πώς πέθαιναν, πώς θρηνούσαν τους νεκρούς τους, πώς κηδεύονταν!
Αυτοί οι άνθρωποι είναι οι γονείς σου, οι παππούδες και οι γιαγιάδες σου, οι θείοι και οι θείες σου, οι άνθρωποι του χωριού σου ή της γειτονιάς σου, απ’ όπου κι αν κατάγεσαι, όπου κι αν μένεις. Είναι οι δικοί σου άνθρωποι, οι ρίζες σου. Και κρύβουν θησαυρούς.
Θα βρεις και στιγμές βαρβαρότητας, μικροψυχίας και κακίας, προκαταλήψεων, δεισιδαιμονιών και σφαλμάτων (που επίτρεψέ μου να σου πω ότι και σήμερα υπάρχουν αντίστοιχα), μα σε βεβαιώνω πως θα αντικρίσεις και στιγμές ψυχικού μεγαλείου, σοφίας, ευφυΐας, γενναιότητας για ασταμάτητες προσπάθειες και αγώνες μέσα σε ανυπέρβλητες αντιξοότητες, που θα σε εκπλήξουν.
Δε χρειαζόταν να γίνουν «μετάνθρωποι». Ήταν υπεραρκετό να είναι άνθρωποι (γι’ αυτό και η ανθρωπιά εθεωρείτο ύψιστη αξία). Αν κάποιος «πάψει να είναι άνθρωπος» (έστω κι αν αυτό γίνει με δόλωμα την τεχνολογική «ενίσχυσή του»), κινδυνεύει να αποκτηνωθεί.
Αξίζει επίσης να γνωρίσεις τους αγίους, άντρες και γυναίκες, τόσο εκείνους που έζησαν σε παλιές εποχές όσο και αυτούς που έζησαν στα τέλη του 20ού αιώνα, μα και σήμερα. Σίγουρα ανήκουν σε έναν άλλο πολιτισμό, μα είναι ένας πολιτισμός που παίρνει τον άνθρωπο από τις λάσπες και τον κάνει άγγελο (όχι με μαγικό τρόπο, αλλά με μεγάλο αγώνα ενάντια στις αρνητικές πλευρές του εαυτού του). Ένας πολιτισμός που υποστηρίζει πως ο κάθε άνθρωπος είναι μοναδικός και αξίζει τόσο πολύ (όποιος κι αν είναι, όπως κι αν ζει, ό,τι κι αν έχει κάνει ή εξακολουθεί να κάνει), ώστε ο ίδιος ο Θεός έγινε άνθρωπος και άφησε τους κακούς ανθρώπους της εποχής εκείνης να Τον ταπεινώσουν, να Τον βασανίσουν και να Τον σταυρώσουν, για να βοηθήσει αυτόν τον κάθε άνθρωπο – εσένα, εμένα, όλους τους ανθρώπους που γνωρίζεις κι εκείνους που δε γνωρίζεις – να ενωθεί μαζί Του και να γίνει άγιος και να ενωθεί και με όλους τους άλλους ανθρώπους σε μια κοινωνία αγάπης. Και πολλοί πέτυχαν αυτή την ενότητα, οι κυριότεροι από τους οποίους είναι εκείνοι που ονομάζουμε «αγίους».
Να ξέρεις, αδελφέ μου, αδελφή μου, ότι όλα όσα περιλαμβάνει η πνευματική ζωή του χριστιανού (που είναι η καρδιά του δικού μας πολιτισμού), δεν είναι δεισιδαιμονίες, αλλά αποσκοπούν να βοηθήσουν εμάς να πετύχουμε αυτή την ενότητα – όχι μόνο ενότητα με τον συνάνθρωπο, αλλά και με το Θεό. Τέτοια στοιχεία είναι η προσευχή, η νηστεία, η εξομολόγηση, η συμμετοχή στη θεία λειτουργία και τη θεία κοινωνία, αλλά και το θυμιατό, το καντήλι, τα εικονίσματα, το σημείο του σταυρού… Αυτά, τα οποία στήριξαν και στηρίζουν τους πατέρες μας και τους αδελφούς μας σε πόλεμο και ειρήνη.
Αξίζει επίσης να γνωρίσεις τους ήρωες της πατρίδας σου και του λαού σου (άντρες και γυναίκες), για να καταλάβεις τι σημαίνει αγώνας για την ελευθερία και την αξιοπρέπεια. Τους επαναστάτες κατά των Τούρκων, κατά των Ναζί, κατά των δικτατόρων και των τυράννων κάθε μορφής και κάθε εποχής. Οι ήρωες είχαν και αδυναμίες, αλλά και στιγμές μεγαλείου. Μάθε, αν θέλεις, λεπτομέρειες για τη Μπουμπουλίνα, τη Μαντώ Μαυρογένους, το Μάρκο Μπότσαρη, τον Καραϊσκάκη, τον Κολοκοτρώνη, το Μακρυγιάννη, το Δασκαλογιάννη και ένα σωρό άλλους, και θ’ ανοίξει μπροστά στα μάτια σου ένας άλλος κόσμος.
Ο σύγχρονος άνθρωπος – εσύ, εγώ – πάρα πολλές φορές αναζητά τη διαφυγή σε κόσμους άλλων εποχών και πολιτισμών, μέσα από κινηματογραφικές ταινίες ή τηλεοπτικές σειρές ή και κόμικς και παιχνίδια υπολογιστών, που παρουσιάζουν κόσμους του παρελθόντος ή ενός «εναλλακτικού» παρελθόντος: επικές περιπέτειες σε φανταστικές χώρες, με φανταστικούς ήρωες, που δίνουν φανταστικές μάχες. Όμως να ξέρεις, σε παρακαλώ, πως έχουν υπάρξει και υπάρχουν και πραγματικοί ήρωες, σε πραγματικές χώρες, που έχουν δώσει πραγματικές μάχες – και σίγουρα κάποιοι από αυτούς ήταν συμπατριώτες σου, πιθανόν μάλιστα και συγγενείς σου.
Σήμερα εξάλλου πολλοί άνθρωποι σε όλο τον κόσμο έχουν ανακαλύψει τη σοφία των παλιών πολιτισμών και παραδόσεων: ταξιδεύουν στο Θιβέτ, μελετούν τις αξίες των Ιθαγενών της Αμερικής, αναζητούν την αυτογνωσία, την ειρήνη, το δέσιμο με τη φύση μέσα από τους λεγόμενους «προτεχνολογικούς» και «προβιομηχανικούς» πολιτισμούς, χωρίς να τους υποτιμούν διόλου που δεν είχαν κομπιούτερ και μικροτσίπ. Λοιπόν, έναν τέτοιο πολιτισμό έχουμε κι εμείς, εδώ στον τόπο μας, πολιτισμό σοφίας, σχέσεων, αγώνων και ανθρωπιάς. Και ηθικής / πνευματικής τελειοποίησης, η οποία αρχίζει από εδώ και επεκτείνεται στην αιωνιότητα.
Ο πολιτισμός μας, πολιτισμός της επιστροφής
Στην Παραβολή του Ασώτου, ο Πατέρας (που συμβολίζει το Θεό) δεν εμποδίζει το γιο του να φύγει μακριά του, αλλά πάντα τον περιμένει με ανοιχτή την αγκαλιά. Αυτό είναι και το πνεύμα του δικού μας άρθρου: ξέρω πως δεν θα σε σταματήσω από το να κάνεις ό,τι θέλεις, αλλά πολλά από αυτά που θέλεις – ή νομίζεις πως θέλεις – είναι καταστροφικά για σένα ή για άλλους. Άλλωστε, αν είσαι ενήλικας, δεν είμαι ο δάσκαλός σου για να σου πω τι να κάνεις. Αν είσαι παιδί ή έφηβος, αγόρι ή κορίτσι, έχω κάποιο δικαίωμα να το κάνω, επειδή είμαι εκπαιδευτικός – αλλά αμφιβάλλω αν θα δεχτείς τις πιθανές υποδείξεις μου. Αμφιβάλλω εξάλλου ότι έχεις μάθει να δέχεσαι συμβουλές και υποδείξεις γενικώς, εκτός αν προέρχονται από εκείνους που θεωρείς φίλους σου, και μακάρι να είναι στ’ αλήθεια φίλοι σου.
Γι’ αυτό, δεν έχω την πρόθεση να σου πω τι να κάνεις. Έχω όμως την πρόθεση να σου ζητήσω (σαν χάρη προς εμένα, πες το, που μπήκα στον κόπο να σου γράψω τόσα) να μάθεις το δρόμο και να τον θυμάσαι, για να μπορείς να επιστρέψεις όταν το χρειαστείς.
Εγώ θα σε συμβούλευα να επιστρέψεις τώρα – όσο περνάει ο καιρός, τόσο και πιο αργά θα είναι και πιο δύσκολο θα γίνεται. Όμως, είπαμε, είσαι ελεύθερος. Ο Θεός, σύμφωνα με τους αγίους μας, έχει πλάσει τον άνθρωπο ελεύθερο (δεν υπάρχει «μοίρα», «πεπρωμένο» ή «κάρμα»), και αυτό είναι και μια βασική διαφορά μας από τα ζώα – ο άνθρωπος δεν είναι ζώο, αλλά (πνευματική) εικόνα του Θεού, κατά το χριστιανισμό.
Να μάθεις λοιπόν το δρόμο και να τον θυμάσαι, αυτή είναι η προτροπή μου. Και να ξέρεις πως η πόρτα του Πατέρα σου (του Θεού) και του αδελφού σου (του Χριστού), μια πόρτα προς την αληθινή ελευθερία, την αγάπη και τη χαρά (όχι χωρίς αγώνα!), είναι και θα είναι πάντα ανοιχτή.
