Θεόδωρος Ι. Ρηγινιώτης
Οι άγιοι Δέκα μάρτυρες, που γιορτάζουν στις 23 Δεκεμβρίου, είναι οι γνωστότεροι άγιοι της Κρήτης, τουλάχιστον μέχρι την εποχή των Τεσσάρων Μαρτύρων.
Χαρακτηρίζονται «Πρωτομάρτυρες της Κρήτης» και υπάρχουν πολλές αναφορές βυζαντινών και εκκλησιαστικών συγγραφέων σ’ αυτούς, που καταδεικνύουν, ήδη από τους πρώιμους βυζαντινούς χρόνους, τη διάδοση της τιμής τους σε ολόκληρη τη χριστιανοσύνη.
Οι άγιοι μαρτύρησαν το 250 μ.Χ., στο διωγμό κατά των χριστιανών που εξαπέλυσε ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Δέκιος. Ήταν στρατιώτες, που, όταν κλήθηκαν – μαζί με όλο το στράτευμα – να προσφέρουν θυσία στη θεά Τύχη, δήλωσαν ότι είναι χριστιανοί και, ως εκ τούτου, δεν μπορούν να λατρέψουν μια ειδωλολατρική θεότητα. Αυτό είχε αποτέλεσμα τη σύλληψή τους και την υποβολή τους σε βασανιστήρια, με τελική έκβαση τον αποκεφαλισμό τους, κοντά στην αρχαία πόλη της Γόρτυνας (πρωτεύουσα της Κρήτης κατά τα ρωμαϊκά χρόνια), στον τόπο όπου βρίσκεται σήμερα το χωριό Άγιοι Δέκα.
Να πούμε, με την ευκαιρία, ότι οι χριστιανοί αντιτάχθηκαν με σθένος στις ειδωλολατρικές ιδέες ότι υπάρχει θεά Τύχη, ότι ο ήλιος, η Σελήνη, τα άστρα, ο ουρανός και η Γη, οι ποταμοί, ο θάνατος, ο έρωτας, ο πόλεμος κ.τ.λ. είναι θεοί, καθώς και σε λατρείες με αιματηρές τελετές, με μαντείες και μαύρη μαγεία, αυτοτραυματισμούς κ.ο.κ., από τις οποίες είναι γεμάτες οι αρχαίες θρησκείες, χωρίς να εξαιρείται και η θρησκεία των αρχαίων Ελλήνων (η οποία βέβαια, στα ρωμαϊκά χρόνια, είχε ανακατευτεί με διάφορες θρησκείες από όλη την ανατολική μεσόγειο). Έτσι, για τον αρχαίο κόσμο, οι χριστιανοί ήταν η φωνή της λογικής σε ένα θρησκευτικό ανακάτεμα δεισιδαιμονιών και ακροτήτων.
Άγιοι Δέκα και Ρέθυμνο
Είναι γνωστό ότι ο ένας από τους αγίους Δέκα καταγόταν από το Πάνορμο Μυλοποτάμου και οι Πανορμίτες οικοδόμησαν περικαλλή ναό προς τιμήν του. Είναι ο άγιος Αγαθόπους (στα νέα ελληνικά: Αγαθόποδας), που το όνομά του σημαίνει ότι έχει «αγαθά πόδια», δηλαδή βαδίζει το δρόμο της ζωής του με αρετή, αγάπη, εντιμότητα, πίστη και ανδρεία.
Ο Μητροπολίτης Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου Ευγένιος, το 2012, αφιέρωσε το ημερολόγιο της Μητρόπολης στον άγιο Αγαθόποδα, εγκαινιάζοντας μια σειρά αφιερωμάτων στους αγίους του Ρεθύμνου, που συνεχίζεται κάθε χρόνο. Το 2019 το ημερολόγιο είναι αφιερωμένο στον άγιο Ματθαίο από το Γερακάρι (που μαρτύρησε στην πόλη του Ρεθύμνου το 1700) και το 2020 στις αγίες Πέντε Παρθένες από την Αργυρούπολη.
Οι άλλοι εννέα άγιοι ήταν οι Θεόδουλος, Σατουρνίνος, Εύπορος, Γελάσιος και Ευνικιανός, που κατάγονταν από τη Γόρτυνα, ο Ζωτικός από την Κνωσό, ο Βασιλείδης από την Κυδωνία (Χανιά), ο Ευάρεστος και ο Πόμπιος από το Ηράκλειο.
Επίσης, στην πόλη του Ρεθύμνου οι άγιοι Δέκα τιμώνται σε ιδιαίτερο παρεκκλήσι, που είναι το νότιο κλίτος του ναού των αγίων Τεσσάρων Μαρτύρων, ενώ το βόρειο κλίτος είναι αφιερωμένο στους αγίους Σαράντα μάρτυρες της Σεβαστείας. Ο ναός των Τεσσάρων Μαρτύρων δηλαδή έχει ενσωματωμένους δύο ακόμη ναούς (κλίτη, δηλ. τις δύο πλευρές του), αφιερωμένα στις δύο αυτές ομάδες αγίων μαρτύρων των αρχαίων χρόνων.
Ανάμεσα στις πολλές αγιογραφίες των αγίων Δέκα, από τις οποίες είναι γεμάτη η Κρήτη (και εκτός Κρήτης) υπάρχει και φορητή εικόνα του σπουδαίου Ρεθύμνιου αγιογράφου ιερέα Εμμανουήλ Τζάνε, που χρονολογείται στο 1678.
Η ιστορία των αγίων Δέκα πέρασε στη συλλογική μνήμη και μεταφέρθηκε από γενιά σε γενιά σαν παραμύθι. Θα ήθελα εδώ να καταγράψω τρία στοιχεία του λαϊκού μας πολιτισμού που συνδέονται με αυτούς.
Η γηθειά των αγίων Δέκα
Στο χωριό μου, το Αποδούλου Αμαρίου, υπάρχει μια γηθειά (ξόρκι) για το ξεμάθιασμα, που επικαλείται τη βοήθεια των αγίων Δέκα. Ο άνθρωπος κάνει το σημείο του σταυρού προς εκείνον που θέλει να ξεματιάσει (είτε άνθρωπο είτε ζώο) και μετράει από το ένα μέχρι το εννέα, συνεχίζοντας με τα λόγια «Αγίοι Δέκα, βγάλετε το δούλο του Θεού (τάδε) από το κακό αμάτι και τη γλωσσοφαγιά». Ή βγάλετε την αίγα μου, την προβατίνα μου κ.τ.λ. «από το κακό αμάτι και τη γλωσσοφαγιά».
Οι άγιοι Δέκα και το τραγούδι του αηδονιού
Οι άγιοι Δέκα αναφέρονται και σε έναν από τους στίχους του παραδοσιακού τραγουδιού «Ένα είναι τ’ αηδόνι», που πλέκει με παιχνιδιάρικο τρόπο ένα ποίημα αριθμημένων πραγμάτων και καταστάσεων από το ένα μέχρι το δεκατρία (τουλάχιστον). Φτάνοντας στον αριθμό δέκα, αυτό που αναφέρει μετρώντας είναι οι Άγιοι Δέκα.
Λέει, συγκεκριμένα:
«Δέκα, δέκα είν’ οι Άγιοι δέκα
Εννιά μήνες η γυναίκα
Οχταπλόκαμο χταπόδι
Εφτά μέρες η βδομάδα
Έξι είν’ οι Αρχαγγέλοι
Πέντε δάχτυλα στο χέρι
Τέσσερα πόδια η αγελάδα
Τρία η Αγιά Τριάδα
Δύο πέρδικες αντάμα
Ένα, ένα `ναι το αηδόνι.
Λαλεί, μωρέ, λαλεί, τ’ αηδόνι στο κλουβί».
Επειδή σήμερα η σχέση με τον παραδοσιακό μας πολιτισμό βρίσκεται σε ύφεση, πολλοί νέοι άνθρωποι και παιδιά έχουν ακούσει την ύπαρξη των αγίων Δέκα μόνο από αυτό το τραγούδι, χωρίς να ξέρουν τίποτε απολύτως γι’ αυτούς.
Τους στίχους του τραγουδιού, καθώς και κάποιες ηχογραφημένες εκτελέσεις του, μπορείτε να δείτε στο Διαδίκτυο.
Το Σπήλαιο των Αγίων Δέκα
Έξω από το χωριό Μέρωνας Αμαρίου υπάρχει μια σπηλιά, που είναι γνωστή ως Σπήλαιο των Αγίων Δέκα. Εκεί, σύμφωνα με την τοπική παράδοση, κατέφυγαν και κρύφτηκαν οι άγιοι, όταν τους καταδίωκαν οι Ρωμαίοι για να τους συλλάβουν. Μάλιστα, στα τοιχώματα του Σπηλαίου φαίνονται δέκα σημεία που μοιάζουν με λαξευτά καθίσματα, όπου, κατά την παράδοση, κάθονταν οι άγιοι.
Όμως ένας από τους κατοίκους της περιοχής τους πρόδωσε, με αποτέλεσμα τη σύλληψή τους και τη μεταφορά τους στη Μεσσαρά, όπου και μαρτύρησαν. Η τοπική παράδοση διασώζει το υποτιθέμενο οικογενειακό επώνυμο του προδότη και την πληροφορία ότι η οικογένειά του βαρύνεται με την τιμωρία της προδοσίας ακόμη μέχρι και σήμερα.
Η ιστορική αξιοπιστία αυτής της παράδοσης (ότι οι άγιοι συνελήφθησαν στην περιοχή του Μέρωνα, όπου είχαν καταφύγει) είναι αδύνατον να εξακριβωθεί, όμως ούτως ή άλλως έχει αξία, γιατί φανερώνει πόσο βαθιά είχαν εισχωρήσει οι άγιοι στην ψυχή και τις παραδόσεις του λαού μας. Έτσι, οι άγιοι Δέκα έγιναν κομμάτι του πολιτισμού μας, όπως αργότερα και οι ιστορίες των Τεσσάρων Μαρτύρων, των αγίων Πέντε Παρθένων της Αργυρούπολης και άλλων αγίων, που μεταφέρθηκαν από γενιά σε γενιά, κουβαλώντας αξίες και σχέσεις των ανθρώπων μεταξύ τους, με το περιβάλλον και με το Θεό και συμβάλλοντας στην ποιότητα της ζωής του λαού μας σε δύσκολες εποχές.
Εποχές δύσκολες όπως και η σημερινή, όπου τα μηνύματα που μεταφέρουν οι ιστορίες των αγίων μας είναι τόσο επίκαιρα όσο και άλλοτε και το αίτημα για ελευθερία και αξιοπρέπεια γίνεται όλο και πιο επιτακτικό.
Καλά Χριστούγεννα!…
