«Σήμερον μαύρος ουρανός, σήμερον μαύρη μέρα,
σήμερον εσταυρώσανε, των πάντων βασιλέα…
Σήμερον όλοι θλίβονται και τα βουνά λυπούνται…
Κι η Παναγιά η δέσποινα κ’ οι άλλες οι γυναίκες
έπιασαν το στρατί – στρατί, στρατί το μονοπάτι…»,
αναφέρει ο Φ. Κόντογλου και σε αυτό ακριβώς το πνεύμα όλοι οι πιστοί στο Ρέθυμνο και όχι μόνο ακολουθούν βήμα το βήμα μέρα τη μέρα, την περασάδα, όπως λένε στην Κρήτη, της Μεγάλης του Χριστού Εβδομάδας.
Το πνεύμα της κατάνυξης, κυριαρχεί σε όλο το νομό Ρεθύμνου, όπως κυριαρχούν συνάμα και οι προετοιμασίες για την μεγαλύτερη ημέρα της Χριστιανοσύνης και της Ορθοδοξίας, την Ανάσταση.
Μπορεί το σύνολο του πληθυσμού στο Ρέθυμνο να μην νηστεύει στην σημερινή εποχή, μα είναι γεγονός πως όλοι είναι πιο συγκρατημένοι στην κατανάλωση κρέατος, επιλέγοντας τα νηστίσιμα για τις σαράντα οκτώ ημέρες που κρατάει η Αγία Τεσσαρακοστή, κυρίως όμως μέσα στις μέρες της Μεγαλοβδομάδας.
Έθιμα και παραδόσεις που έχουν στο «σεντούκι της παρακαταθήκης» τις γνώσεις για τα τραγούδια, τους ύμνους, τις συνταγές του τόπου, τον τρόπο στη συμπεριφορά, αλλά και το τι ταιριάζει σε πια μέρα και γιατί.
Οι νονοί μέσα στη μεγάλη εβδομάδα συναντιόνται με τους σύντεκνους και τα πνευματικά τους παιδιά, τα βαφτιστήρια τους, για το δώρο της λαμπάδας, για τον εκκλησιασμό της Μεγάλης Πέμπτης, αλλά και τις ευχές από τη μία οικογένεια στην άλλη.
Μέσα στις ημέρες της Μεγάλης Εβδομάδας οι έχοντες την ευχή της Εξομολόγησης ιερείς, εξομολογούν και οι λιγότερο ή περισσότερο πιστοί προστρέχουν να εξομολογηθούν, όπως καταμαρτυρούν οι ίδιοι οι ιερείς.
Οι πιο παλιές νοικοκυρές που προσπαθούν να μεταλαμπαδεύσουν την γνώση στις νεώτερες, ετοιμάζουν τα Λαμπροκούλουρα, τα καλιτσούνια, τα λαμπριάτικα και μαζεύουν το τυρί, τα αυγά και όλα όσα πρέπει μέσα στην Μεγάλη Εβδομάδα να προετοιμαστούν, ώστε να «πρωταγωνιστήσουν» στο Πασχαλινό Τραπέζι.
Στα περισσότερα σπίτια κυρίως των χωριών, οι άνδρες μαζεύουν τα ξύλα και βοηθούν στο ασβέστωμα και οι γυναίκες ζυμώνουν τα λαμπριάτικα εδέσματα, τα τσουρέκια και τις κουλούρες. Τα τυριά όπως η μυζήθρα, το ανθότυρο, η ξινομυζήθρα, το κατσοχοίρι και άλλα που ποικίλουν από τόπο σε τόπο, έχουν τον πρώτο λόγο στις προετοιμασίες από Μεγάλη Δευτέρα έως και Μεγάλη Πέμπτη, οπότε στα τραπέζια και στις κουζίνες ξεκινάει το βάψιμο των αυγών, το στόλισμα τους με αναστάσιμους Χριστούληδες, αποξηραμένα λουλουδάκια και φύλλα που βράζονται με τα αυγά.
«Μεγάλη Δευτέρα, μεγάλη μαχαίρα. Μεγάλη Τρίτη, ο Χριστός εκρύφτη. Μεγάλη Τετάρτη, ο Χριστός εχάθει. Μεγάλη Πέμπτη, ο Χριστός ευρέθη. Μεγάλη Παρασκευή, ο Χριστός στο καρφί. Μεγάλο Σαββάτο, ο Χριστός στον Τάφο. Κυριακή και Πασχαλιά να ΄μαστε όλοι καλά κι ας τα τσουγκρίσουμε και πάλι τα κόκκινα αυγά».
Το έθιμο του «ορφανού»
Στις κουβέντες καθ’ όλη τη Μεγάλη Εβδομάδα κυριαρχεί κυρίως, η μέρα του καψίματος του Ιούδα με το έθιμο του ορφανού.
Στις γειτονιές των χωριών, νέοι και παιδιά συλλέγουν ξύλα και κορμούς, για το κάψιμο του Ιούδα. Οι «ορφανοί», όπως ονομάζονται σε διάφορες περιοχές οι σωροί των ξύλων, στόχο έχουν από τη μια να κάψουν την προδοσία, την ατιμία, το ύπουλο, από την άλλη, όμως, να διαγωνιστούν οι γειτονιές μεταξύ τους για το ποια φλόγα «ορφανού» θα φτάσει πιο ψηλά στον ουρανό, για να μεταφέρει το μήνυμα της νίκης.
Όχι μόνο τη νίκη των παιδιών που καίνε τον Ιούδα, αλλά και τη νίκη του καλού ενάντια στο κακό. Κλείνονται μάλιστα και οι συμφωνίες για το ποιοι θα χτυπούν την καμπάνα στα χωριά, κάλεσμα από τη Μεγάλη Πέμπτη έως και την Ανάσταση, όλων, ώστε να βρεθούν στις εκκλησιές. Συμφωνίες στις οποίες κάθε χρόνο τα μικρά παιδιά προσπαθούν να διαδραματίσουν ρόλο μεγάλων… μεγαλοφέρνουν δηλαδή, εμπλεκόμενα στις κουβέντες των μεγαλυτέρων της γειτονιάς, του χωριού και των οικογενειών τους.
Τα νηστίσιμα εδέσματα
Τα φαγητά που συναντάμε στο Ρέθυμνο κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Εβδομάδας έχουν κυρίως ως βάση τους χοχλιούς, αγριόχορτα μαγειρεμένα με διάφορους τρόπους που καταλήγουν σε εύγευστα αποτελέσματα, όπως τα τσιγαριαστά και τα λεμονάτα, διάφορες πίτες, με πράσα, αγριόχορτα, ξυνόχονδρο, σταμναγκάθι με κολοκυθάκια, λουκουμάδες, διάφορους νηστίσιμους κεφτέδες, διαφόρων τύπων ελιές, μακαρόνια με βούτυρο από τα Ρεθεμνιώτικα βουνά και τον Ψηλορείτη και φυσικά ο σιμιγδαλένιος χαλβάς που σχεδόν σε κάθε σπίτι φτιάχνεται δύο και τρεις φορές μέσα στη Μεγαλοβδομάδα.
Η Μεγάλη Πέμπτη βρίσκει τους περισσότερους καταλαγιασμένους για τη λειτουργία των 12 Ευαγγελίων και το Σήμερον Κρεμάται επί Ξύλου… Σχεδόν σε όλα τα χωριά του Ρεθύμνου οι λειτουργία της Μεγάλης Πέμπτης και της Μεγάλης Παρασκευής, παρακολουθείται από όλο το χωριό.
Την Μεγάλη Πέμπτη, οι κοπελιές, φροντίζουν τους κήπους και τα άνθη, ώστε το βράδυ, αμέσως μετά το «σήμερον κρεμάται επί ξύλου» να στολίσουν τον Επιτάφιο με γιρλάντες που φτιάχνουν με λουλούδια της επιλογής τους και χρώματα της φύσης από όπου ζούνε και μεγαλώνουν.
Μία βραδιά που κρατάει πολύ, λόγω του στολίσματος και τα καφενεία κι οι αυλές γεμίζουν κόσμο, που χωρίς όμως πολλές φωνές, συγγενείς και φίλοι, άνδρες ως επί το πλείστον, βεγγερίζουν κουβεντιάζοντας για τις κτηνοτροφικές και αγροτικές τους υποχρεώσεις που ακολουθούν μετά την Ανάσταση.
Ξημερώνοντας η Μεγάλη Παρασκευή, μετά τη λειτουργία της αποκαθήλωσης που στα ορεινά χωριά γίνεται με φόντο τις πλαγιές των βουνών ξεκινούν οι κυρίαρχες δουλειές για το πρώτο Αναστάσιμο τραπέζι, τις μεταμεσονύχτιες ώρες από το Μεγάλο Σάββατο προς την Κυριακή του Πάσχα, αλλά και του μεγάλου Πασχαλιάτικου Τραπεζιού.
Το βράδυ, ακολουθεί η λειτουργία του Επιταφίου και η περιφορά του στα στενά των δρόμων των ενοριών, στους κεντρικούς δρόμους μητροπολιτικών ενοριών, αλλά κυρίως στα δρομάκια των χωριών όπου για τους περισσότερους άνδρες είναι η μέρα που σηκώνοντας τον Σταυρό ή κρατώντας τον επιτάφιο αισθάνονται, όπως καταμαρτυρούν, να αδειάζουν από τις αμαρτίες της χρονιάς.
Ξημερώνοντας το Μεγάλο Σάββατο, όλοι βρίσκονται σε μία υπερδιέγερση εργασιών και προετοιμασίας για τα δύο τραπέζια της μικρής Ανάστασης και του Πασχαλιάτικου. Τότε που συναντούν ο ένας τον άλλον αφήνοντας στην άκρη το «γεια σου» για να επικοινωνήσουν με το «Χριστός Ανέστη… Αληθώς Ανέστη ο Κύριος…». Τότε που κάθονται ο ένας δίπλα στον άλλον για στιγμές που είναι ικανές, όπως έχει αποδειχτεί, να δέσουν περισσότερο τις οικογένειες, να αφοπλιστούν οι κακίες, τα πάθη και να δώσει η Ανάσταση τόπο να «ανθίσουν η Αγάπη και η Συγχώρεση».
Το πασχαλιάτικο τραπέζι
Από αυτά τα δύο χαρούμενα τραπέζια, δεν λείπει το αρνί, τα κοιλιδάκια, οι γαρδούμπες αυγολέμονο, το ριφάκι, το οφτό, το αυγολέμονο χοιρινό, οι συκωταριές στο τηγάνι, το κυνήγι, οι πέρδικες, ο λαγός και το κουνέλι, τα πασχαλιάτικα καλιτσούνια, ψημένα είτε στην πέτρα είτε στο φούρνο, οι πατάτες και τα μακαρόνια με το τυρί, το κοκκινιστό κρέας, τα χειροποίητα λουκάνικα, το απάκι -χοιρινές μπουκιές καπνισμένες και φυλαγμένες στο λίπος τους- και κάθε λογής τσουρέκια, κουλούρες και κόκκινα αυγά, που βοηθούν όχι τόσο στη χόρταση, αλλά κυρίως στη δημιουργία ενός ξέγνοιαστου και χαρμόσυνου κλίματος μεταξύ των συνδαιτυμόνων.
Φυσικά το καλό τυρί, η γραβιέρα με το μέλι και το γιαούρτι με τα καρύδια και το μέλι έρχονται να προσθέσουν στη γεύση της τσικουδιάς, της ρακής όπως λένε, μα και του καλού κρασιού που συγκεράζεται το φετινό με το παλιό, σε έναν ταπεινό αλλά χαρούμενο διαγωνισμό για το ποιος έφερε το καλύτερο πιώμα στο τραπέζι.
«Σήμερα είναι Πασχαλιά κι αν η ευχή μου πιάνει
το τέλος κάθε Γολγοθά εύχομαι να σημάνει.
Σαν ξημερώσει η Ανάσταση κι ο ήλιος ανατείλει
δέξου ευχές αμέτρητες απ’ τα δικά μου χείλη.
Πέμπω τη σκέψη να σε βρει, μαζί σου να τσουγκρίσει
Χριστός Ανέστη να σου πει κι οπίσω να γυρίσει»!
