Στο παρών κείμενο θα επιχειρήσουμε να σας παρουσιάσουμε την προσπάθεια που επιχειρείται τα τελευταία χρόνια από μία μερίδα συμπατριωτών μας, Κρητών με συγκεκριμένα κίνητρα.
Τα τελευταία χρόνια (τουλάχιστον από το 1989 και μετά), έχει αναπτυχθεί μια παραφιλολογία σχετικά με την Κρητική παραδοσιακή μουσική και τους χορούς. Συντονισμένη ή όχι, έχει καταφέρει να επηρεάσει αρκετό κόσμο (κυρίως τους αμύητους στο είδος) και να παραποιεί ότι εμείς ξέραμε μέχρι σήμερα. Οι λόγοι κυρίως τοπικιστικοί, αλλά όχι μόνο. Σίγουρα το κίνητρο ήταν μία αδικία που συντελέστηκε στα μέσα της δεκαετίας του 1950 και η οποία αφορούσε την απαγόρευση του βιολιού από τις μεταδόσεις της Κρητικής μουσικής του κρατικού ραδιόφωνου.
Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά:
O μουσικολόγος και ερευνητής της ελληνικής μουσικής παράδοσης Σίμωνας Καράς (1905-1999), στα μέσα της δεκαετίας του ’60 ανέλαβε την διεύθυνση του μουσικού προγράμματος της Δημοτικής Μουσικής του Εθνικού Ιδρύματος Ραδιοφωνίας.
Από τότε με εισηγήσεις του, προτείνει, και τελικά επιτυγχάνει την απαγόρευση της ραδιοφωνικής μετάδοσης Κρητικών τραγουδιών και σκοπών παιγμένων με βιολί απο τον ραδιοφωνικό σταθμό Xανίων (υπαγόταν στην κεντρική δικαιοδοσία του EIP), θεωρώντας ότι το πλέον αντιπροσωπευτικό όργανο της Κρητικής μουσικής παράδοσης είναι η λύρα.
Οι Χανιώτες βιολάτορες αντιδρούν έντονα με πρωτοβουλία του Κισσαμίτη βιολάτορα Κώστα Παπαδάκη ή «Ναύτη» (1921 – 2003) ο οποίος από τότε, λίγο πριν φύγει για την Αμερική, έρχεται σε σύγκρουση το Σίμωνα Καρά. Με την επιστροφή του Ναύτη από την Αμερική η σύγκρουση αυτή συνεχίζεται. Ο Ναύτης για να αποδείξει τις απόψεις του προχώρησε το 1989 στην έκδοση ενός βιβλίου υπό τον τίτλο «Κρητική» λύρα, ένας μύθος»(!).
Στο βιβλίο αυτό αναφέρει πολλές λεπτομέρειες για την σχέση αυτή που είχε με τον Καρά και άλλα πολλά πράγματα που θεώρησε ότι αποδεικνύουν τις απόψεις του. Απόψεις όμως και μόνο, θεωρίες ανυπόστατες, χωρίς καμία απόδειξη, από καταγεγραμμένη ή μη πηγή. Απόψεις όμως, που μερικά χρόνια αργότερα θα γίνονταν «σημαία» στα χέρια επιτήδειων…
Τι λένε όμως οι θεωρίες αυτές; Απίθανα πράγματα! Σύμφωνα με τον Κώστα Παπαδάκη, αλλά και άλλους, συνεχιστές των θεωριών του, μελωδίες που τάχα μου μεταφέρθηκαν από τους Κρήτες υπερασπιστές της Πόλης το 1453, διατηρήθηκαν εκατοντάδες χρόνια και μία ωραία βραδιά του 1750, στις Λουσακιές της Κισσάμου, σε ένα γάμο (με την απαραίτητη σημείωση ότι …«μύριζε» επανάσταση εκείνες τις μέρες!) ήρθε ένας ονομαστός βιολάτορας της εποχής (Στέφανος Τριανταφυλλάκης ή Κιώρος) που μέσα στο κέφι της βραδιάς έπαιξε για πρώτη φορά αυτές τις μελωδίες σε γλέντι και ταυτόχρονα (!!!) οι καπεταναίοι της περιοχής χόρεψαν έναν παλιό τοπικό χορό (ποιόν;) μετασχηματίζοντας τα βήματα του (για πρώτη φορά βέβαια) πάνω στις μελωδίες που έπαιξε ο Κιόρος…
Δείτε ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα, από συνέντευξη του Ναύτη στον μουσικολόγο Γιώργη Αμαργιανάκη:
Έτσι – λέει- γεννήθηκε ο συρτός. Πολεμιστές από την Κρήτη, την ώρα της μάχης «σκέφτηκαν να πάρουνε μελωδία από την βυζαντινή μουσική, να φτιάξουνε μια καινούργια μελωδία, να μη στηριχτούνε στην πυρρίχια για να έχουνε πρόσβαση η μελωδία προς την Πλατυτέρα για να την παρακαλούνε να γλυτώσει την Πόλη, ένα τέτοιο πράγμα. Αρχίσαν λοιπόν και βγάλανε τους δύο πρώτους σκοπούς. Ο ένας πύργος έλεγε τον ένα, ο άλλος απαντούσε με τον άλλο. Ο χανιώτικος και ο κισσαμίτικος, αυτοί είναι οι δύο σκοποί, οι οποίοι ήταν οι πρώτοι που πρωτοβγήκανε».
Δεν νομίζω να χρειάζεται ιδιαίτερος σχολιασμός στην παραπάνω αφήγηση, παρά μόνο ότι θα ήταν καλό να βρίσκαμε και κάποια πηγή για όλα τα παραπάνω τα οποία εκτυλίχθηκαν σχεδόν 500 χρόνια πριν τη γέννηση του Ναύτη και αυτός τα περιγράφει σα να ήταν παρών. Από πού τα ήξερε όλα αυτά;
Προφορική παράδοση λέει. Εντάξει, αλλά αυτό δε φτάνει…
Η θεωρία αυτή μοιάζει απίθανη καθώς δεν υπάρχει προηγούμενο παγκοσμίως, δημιουργίας χορού «εν μια νυκτί», με τόσες πολλές «συμπτώσεις» μαζεμένες.
Βεβαίως, κανένα γραπτό αλλά και προφορικό στοιχείο δεν επιβεβαιώνει την «ορθότητα της προφορικής παράδοσης», στις δε παραπομπές που επικαλείται ο «ερευνητής» Ιωάννης Τσουχλαράκης σε σχετική δημοσίευση στον κρητικό τύπο της Αθήνας (Εφημερίδα «Κρητικοί Παλμοί», 2003), δεν αναφέρεται τίποτα, μα απολύτως τίποτα σχετικό, ούτε από τον Φραντζή, ούτε από το έγγραφο της Μονής Βατοπεδίου στο Άγιο Όρος, ούτε από τον Πάρι Κελαιδή!
Το μόνο που επιβεβαιώνουν οι παραπάνω αναφορές είναι η παρουσία των Κρητών πολεμιστών στην Πόλη το 1453. Παρουσιάζονται όμως έτσι, ώστε ο αναγνώστης που δεν θα κάτσει να ερευνήσει το θέμα να νομίζει ότι αναφέρουν περί «συνθέσεων μελωδιών» και άλλα παρόμοια…
Σε επιτόπιες έρευνες μας στην περιοχή της Κισσάμου όλοι μας παρέπεμπαν στα λεγόμενα του Ναύτη και μόνο. Κάνεις άλλος δεν γνώριζε κάτι παραπάνω… Ούτε καν οι απόγονοι του Στέφανου Τριανταφυλάκη (Κιώρου)!
Στην περίπτωση του Πεντοζάλη η κατάσταση χειροτερεύει επικίνδυνα…
Πρόκειται για την απόλυτη διαστρέβλωση της πραγματικότητας. Ο Ναύτης παλαιότερα, αλλά και ο Τσουχλαράκης σήμερα επιμένει να χαρακτηρίζει «ιστορική» την παράδοση για τη δημιουργία του πηδηχτού πεντοζάλη από τον Στέφανο Τριανταφυλλάκη ή Κιόρο. Εδώ έχουμε μια νέα θεωρία. Δημιουργία χορού κατά …παραγγελία!
Ας δούμε όμως αναλυτικά τις «τρύπες» της προπαγάνδας τους: Στην ηλεκτρονική διεύθυνση www.tsouchlarakis.com/EISIGISEISOMILIES όπου ο Ι.Τ. διατηρεί το κείμενο του για το …«πεντοζάλι», αναφέρεται το κλασσικό και πολυφορεμένο ερώτημα του «χορολέκτη», για το αν όλος ο υπόλοιπος κόσμος έχει άγνοια για την πραγματική (δική του βεβαίως) αλήθεια ή αν υπάρχουν «σκοτεινές» δυνάμεις και κίνητρα πίσω από την υποτιθέμενη άγνοια μας.
Δείτε:
«…Πολλά λέγονται και γράφονται για το πεντοζάλι, τον πιο δημοφιλή χορό της Κρήτης. Δυστυχώς, τα περισσότερα από αυτά είναι αυθαίρετα, στερούνται επιστημονικής τεκμηρίωσης και αποκρύπτουν την ιστορική αλήθεια, η οποία πλέον στους περισσότερους φαίνεται απίστευτη. Και έτσι γεννάται το ερώτημα: Είναι η άγνοια κάποιων ανθρώπων εκείνη που δημιούργησε τη σύγχυση των απόψεων σχετικά με το ιστορικό αυτού του χορού ή κάποια δυσερμήνευτη σκοπιμότητα;»
«Πρέπει να χρησιμοποιείται η προφορική παράδοση, διότι βοηθάει να διασωθούν περισσότερες πληροφορίες. Οι διηγήσεις των οργανοπαικτών, ακόμα κι όταν μοιάζουν μυθολογικές, περιέχουν πάντα κάποια στοιχεία αληθινά. Το πρόβλημα είναι ότι εμείς πρέπει να ανακαλύψουμε ποιά είναι η ιστορική λογική. Όμως ακόμα και τα φαινομενικά πιο παράδοξα πράγματα σχεδόν πάντα είναι αληθινά. Πολύ συχνά οι εθνομουσικολόγοι δεν αντιλαμβάνονται πόσο σημαντικά είναι τα γεγονότα που διηγείται ο κόσμος».
Σωστά τα είπε ο «ερευντητής», λογικό ακούγεται, φτάνει να μην παρουσιάζονται ως «προφορική παράδοση» κατασκευασμένες θεωρίες που προσπαθούν να εξηγήσουν τα …ανεξήγητα!
Τα …υπόλοιπα «ζάλα»
Στη συνέχεια και στην απεγνωσμένη προσπάθεια του να συνδέσει τον χορό με ιστορικά γεγονότα μας εξιστορεί τα «Ορλοφικά» και στα οποία εντάσει την λεγόμενη και «Επανάσταση του Δασκαλογιάννη» που έλαβε χώρα το 1770.
Γράφει λοιπόν:
«…Κατά τη λαϊκή πίστη, και όπως αυτή καταγράφηκε από το σπουδαίο μουσικό Κωστή Παπαδάκη ή Ναύτη* (1920-2003), ο οποίος διέσωσε τις μαρτυρίες παλαιότερων μουσικών και χορευτών, όπως του Νικόλαου Κατσούλη ή Κουφιανού (1877-1947), του Βασίλη Παπαδάκη ή Κοπανίδη (1880-1949), του Ανδρέα Μαριάνου (1865-1930) και άλλων, στα μέσα του 1769, ο Δασκαλογιάννης, σύμφωνα με μια παλαιότατη συνήθεια, που επικρατούσε στο νομό Χανίων, κατά την οποία σε διάφορα σημαντικά γεγονότα αφιερώνονταν νέες μουσικές, τραγούδια ή χοροί, ζήτησε από τον περίφημο βιολάτορα την εποχής εκείνης Στέφανο Τριανταφυλλάκη ή Κιώρο από το Γαλουβά Λουσακιών Κισσάμου να ετοιμάσει έναν «πυρρίχιο» χορό ειδικά γραμμένο για το πέμπτο ζάλο (βήμα), δηλαδή, όπως λέγεται, για την πέμπτη κατά σειρά ευκαιρία που σύντομα θα παρουσιαζόταν για την απελευθέρωση της Κρήτης από τους Τούρκους…».
Εδώ αρχίζει το μεγαλύτερο πρόβλημα των συγγραφέων της θεωρίας. Δυστυχώς -γι’ αυτόν- τα υπόλοιπα «τέσσερα ζάλα» δεν βρίσκονται! Απλά ΔΕΝ υπάρχουν! Εδώ λοιπόν επιστρατεύονται οι θεωρίες: Μπλέκουν τις προηγούμενες προσπάθειες ανακατάληψης της Κρήτης από τους Ενετούς και τους δύο Ρωσο-τουρκικούς πολέμους (!!!). Επειδή όμως πιθανόν να μην πειστεί ακόμα και ο πλέον αδαής, επιστρατεύεται μία ακόμα πιθανότητα, οι συμμετοχές των Σφακιανών σε προηγούμενες επαναστάσεις των Ενετών! Πες πες κάτι θα μείνει…
Και αν δε σας έφτανε η παραπάνω αυθαιρεσία έχουμε εδώ ίσως την καλύτερη:
«Επιπροσθέτως, το περιεχόμενο μιας επιστολής με φερόμενο αποστολέα το Δασκαλογιάννη και παραλήπτη τον Κιώρο φανερώνει τη δι’ αλληλογραφίας επικοινωνία των δύο ανδρών και ενισχύει τη λαϊκή πίστη περί του χορού, καθώς κεκαλυμμένα γίνεται λόγος για πέμπτο ζάλο και δώδεκα κουμπάρους, υπονοώντας το επικείμενο κίνημα και τους δώδεκα αρχηγούς του…»
Όπου «Κιώρος» ή «Κιόρος» γράψτε τυφλός! Αυτό σημαίνει στα τούρκικα η λέξη Κιόρος. Δηλαδή ο Δασκαλογιάννης έστειλε επιστολή στον …τυφλό βιολάτορα, εν μέσω τουρκοκρατίας …από την Ανώπολη στις Λουσακιές της Κισσάμου!
Η πρώτη απάντηση:
Δείτε όμως τι απαντάει για το θέμα ο Θεόδωρος Ρηγινιώτης, συνεργάτης της ιστοσελίδας cretan-music.gr σε κριτική του σε cd που εξέδωσε ο εν λόγω «ερευνητής»:
«…Ο κ. Τσουχλαράκης επιμένει να χαρακτηρίζει «ιστορική» την παράδοση για τη δημιουργία του γρήγορου πεντοζάλη από τον Κισσαμίτη βιολάτορα του 18ου αιώνα Στέφανο Τριανταφυλλάκη ή Κιώρο. Παρά τους γοητευτικούς συμβολισμούς της, μέχρι τώρα δεν έχει παραθέσει ούτε μισό τεκμήριο για την αξιοπιστία της παράδοσης αυτής. Αναρωτιέμαι μάλιστα αν πράγματι υπάρχει ή την έχει επινοήσει μόνος του… Επικαλείται μια υποτιθέμενη επιστολή του Δασκαλογιάννη προς τον Κιώρο, όπου ο τραγικός επαναστάτης καλεί το μουσικό να ετοιμαστεί για μια βάφτιση με 12 συντέκνους κ.λ.π. (δηλαδή να συνθέσει μια χορευτική μελωδία με 12 γυρίσματα, για τους 12 καπετάνιους). Η επιστολή αυτή υποτίθεται ότι φυλάσσεται, μαζί με άλλα έγγραφα της επανάστασης του Δασκαλογιάννη, σε κάποια «Αυθεντική Ακαδημία του Σερμπάν Καντακουζηνού» στο Βουκουρέστι, όπου ο κ. Τσουχλαράκης τη βρήκε, όμως του …απαγόρευσαν να τη δημοσιεύσει, για να τη δούμε κι εμείς και να πειστούμε! Και όμως, ίδρυμα με αυτό το όνομα δεν υπάρχει στο Βουκουρέστι. Οι υπεύθυνοι της Ακαδημίας Τεχνών και Επιστημών της Ρουμανίας δηλώνουν άγνοια για την ύπαρξη τέτοιου κειμένου, ενώ ο Ρεθεμνιώτης ερευνητής Κωστής Καρινιωτάκης, μετά από τρίμηνη έρευνα και επαφές με ιστορικούς και ελληνιστές καθηγητές πανεπιστημίου στη Ρουμανία, τίποτα δε βρήκε.
Επιπλέον, είναι απίθανο ότι ο Δασκαλογιάννης θα έστελνε γράμμα στον Κιώρο (που δεν ξέρουμε αν ήξερε να διαβάζει και είχε και προβλήματα οράσεως, γι’ αυτό και το παρατσούκλι του –Κιόρ = τυφλός στα τούρκικα), διακινδυνεύοντας να πέσει και στα χέρια των Τούρκων, αντί να στείλει απλώς κάποιον να του το πει προφορικά! Το κυριότερο όμως πρόβλημα του συλλογισμού, είναι ότι ο Μπαντζελιός, ποιητής της συγκλονιστικής ρίμας του Δασκαλογιάννη και αυτόπτης μάρτυρας των γεγονότων, παρά τη λεπτομερή εξιστόρηση της επανάστασης, τίποτα δεν αναφέρει για κάτι τόσο σημαντικό, που επιπλέον, αν ήταν αληθινό, θα ήταν και το μόνο επιτυχημένο στοιχείο στην τραγική προσπάθεια, που κατέληξε στην καταστροφή των Σφακίων και στο γδάρσιμο του μεγαλομάρτυρα πρωτεργάτη!
Ο Μπαντζελιός (σαν άλλος Όμηρος) ενδιαφέρεται για το χορό και τη μουσική στα Σφακιά. Προς το τέλος της ρίμας, διεκτραγωδώντας την εικόνα των ερειπωμένων Σφακιών που βρήκαν στην επιστροφή τους οι φυλακισμένοι καπετάνιοι, γράφει:
Δε βλέπου νιους με τ’ άρματα ασημοκουκλωμένους,
ψηλούς και λιγνομέσηδες, σα βιόλες στολισμένους,
να γαϊτανίζου στο χορό, να λέσι μαντινάδες,
να σειούνται, να λυγίζουνται με τόσες ταπεινάδες
και γέρους κι ασπρομάλληδες να κάθουνται στην τάβλα,
να τρώσι και να πίνουσι, να τραγουδού μεγάλα,
να λέν’ τραγούδια του σκαμνιού και του πολέμου βάλη
κι η τάβλ’ απού τη μια μερέ ν’ αντιλαλεί στην άλλη.
Οι γ-εγλετζέδες ’πάψασι, πάσιν οι χαροκόποι
κι αγνώριστος εγίνηκεν ο τόπος κι οι γι-αθρώποι.
Κι όμως, ούτε λέξη για την υποτιθέμενη συνεννόηση με τον Κιώρο και το εγχείρημα του “πεντοζαλιού”. Η σύνδεση των γυρισμάτων της μουσικής του χορού με τους καπετάνιους της επανάστασης είναι μεταγενέστερη και αποδεικνύει τιμητικό συμβολισμό, δυστυχώς όμως όχι την υποτιθέμενη «ίδρυση» του χορού κατά την επανάσταση. Χρειαζόμαστε αποδείξεις και μέχρι στιγμής δεν έχουν εμφανιστεί.
Όσο για το «πέμπτο ζάλο», δηλαδή την «πέμπτη προσπάθεια των Κρητικών για απελευθέρωση», καθόλου δεν πείθει η καταμέτρηση των τεσσάρων προηγούμενων, που ουδεμία σχέση έχουν με μια σοβαρή ερμηνεία των ιστορικών γεγονότων…».
Εδώ να αναφέρουμε κάτι ακόμα. Ο Ι.Τ. στο κείμενο του στο προσωπικό του site αρχίζει σταδιακά να «υποβαθμίζει» τη θεωρία της επιστολής και από κει που αναφέρεται στην αρχή και περήφανα στο βιβλίο του που κυκλοφόρησε το 2000, σήμερα γράφει:
«…Επιπροσθέτως, το περιεχόμενο μιας επιστολής με φερόμενο αποστολέα το Δασκαλογιάννη και παραλήπτη τον Κιώρο φανερώνει τη δι’ αλληλογραφίας επικοινωνία των δύο ανδρών και ενισχύει τη λαϊκή πίστη περί του χορού, καθώς κεκαλυμμένα γίνεται λόγος για πέμπτο ζάλο και δώδεκα κουμπάρους, υπονοώντας το επικείμενο κίνημα και τους δώδεκα αρχηγούς του».
Ο δε Ναύτης λέει («Κρητική λύρα ένας μύθος», σελ. 73):
«…έστειλαν στο Γαλουβά (Κισσάμου) τον Παπά Τζιρίτη (πιθανόν κάποιο ιερέα που ήταν σβέλτος) του οποίου το όνομα δε διασώθηκε και μια επιστολή του Δασκαλογιάννη στον Στέφανο Τριανταφυλλάκη ή Κιώρο. Τον καλούσε στην Ανώπολη (σ.σ. Σφακίων) επειγόντως να του αναθέσει μια δουλειά. Πράγματι ο Κιώρος πήγε και έμεινε 6 μήνες εκεί μέχρι την ημέρα της επανάστασης. Στον Κιώρο ανέθεσαν να βγάλει μία νέα μουσική για ένα καινούργιο πολεμικό χορό. Ο Κιώρος με βάση την Πυρρίχια μελωδία έβγαλε μια μουσική, χωρίς όμως να μοιάζει με την Πυρρίχια και σύμφωνα με τις υποδείξεις των Καπετανέων».
Αντί άλλων σχολίων σας αναφέρουμε το βιογραφικό του Παπά Τζιρίτη που αλιεύσαμε από εφημερίδα του Ηρακλείου:
Παπα-Τζιρίτης (Ευάρεστος Ταμιωλάκης)
Γεννήθηκε το 1852 στον Aγιο Γεώργιο Λασιθίου και παντρεύτηκε από τους Kασσάνους όπου και έζησε. Πέθανε το 1937. Tο 1866 χειροτονήθηκε ιερέας και κατέλαβε την ενορία του Aγίου Γεωργίου των Kασσάνων. O παπα-Tζιρίτης κατέστη θρύλος χάρη στα μεγάλα αθλητικά του επιτεύγματα στον αγώνα δρόμου μεγάλων αποστάσεων. Yπήρξε πρωτόγνωρο φαινόμενο αντοχής και ταχύτητας: Aγωνίστηκε στην Kρήτη, στην Aθήνα, στη Σμύρνη, στην Kύπρο, στην Aίγυπτο και έφτασε μέχρι τον Aγιο Λουδοβίκο της Aμερικής. Στις 12 Νοέμβρη το 1900 έτρεξε το Μαραθώνιο Δρόμο με το καταπληκτικό ρεκόρ 2 ώρες και 5 λεπτά. Εγραψαν γι’ αυτόν οι εφημερίδες της εποχής αποκαλώντας τον “διπλασίως αναπληρωτήν του Αχιλλέα και του Οδυσσέα” και “Μέγαν Πεζοπόρον της Υφηλίου”. Στην επανάσταση του 1896-97 υπηρέτησε ως αγγελιοφόρος του Ιωάννη Νταφώτη στο Τάγμα των επιλέκτων Κρητών και στις 15 του Μάρτη του 1897 πήρε μέρος στη Μάχη των Αρχανών, όπου με την τόλμη του έσωσε την τιμή της σημαίας. Η αθλητική, η πατριωτική και η εκκλησιαστική προσφορά του τον κατέστησε ζωντανό θρύλο του λαού μας.
Να υποθέσουμε εδώ ότι ο Ναύτης μπερδεύτηκε; Ότι δεν γνώριζε ότι ο Παπά Τζιρίτης έζησε 100 χρόνια μετά(!); Να χρησιμοποιήσουμε την αγαπημένη υποτιμητική έκφραση του Ι.Τ.; Μάλλον αγνοούσε την αλήθεια…
Εδώ βέβαια αρχίζουν και οι αντιφάσεις…
- Ο Ναύτης λέει ότι για τον Δασκαλογιάννη και τον Κιώρο ότι «τον καλούσε στην Ανώπολη επειγόντως να του αναθέσει μια δουλειά»
- ο Ι.Τ. το 2000 στο βιβλίο του λέει «για να ετοιμάσει έναν “πυρρίχειο” χορό, ειδικά γραμμένο για το “πέμπτο ζάλο”»,
- ενώ σήμερα (www.tsouchlarakis.com) αναφέρει: «καθώς κεκαλυμμένα γίνεται λόγος για πέμπτο ζάλο και δώδεκα κουμπάρους».
Κάπου εκεί αρχίζει και η προσπάθεια του συγγραφέα Ι.Τ. να μας πείσει ότι «εφόσον αποδείξω ότι υπήρχαν οι δώδεκα καπετάνιοι, τότε έχω δίκιο!». Έτσι αρχίζει μία ατέρμονη προσπάθεια επίδειξης ιστορικών και λοιπών πηγών με την προαναφερθείσα λογική. Τσάμπα κόπος κύριοι. Η ύπαρξη των «καπετάνιων» (την οποία προσωπικά αποδέχομαι), δεν αποδεικνύει ΤΙΠΟΤΑ!
Η «διάδοση του πεντοζάλη» στην υπόλοιπη Κρήτη
Μία ακόμα αυθαιρεσία είναι η παρακάτω παράγραφος του κειμένου του Ι.Τ. για τον πεντοζάλη στην ιστοσελίδα του:
«…Η εκ των δυτικών επαρχιών (Σφακιά, Κίσσαμος) καταγωγή του πεντοζαλιού ενισχύεται και από το γεγονός ότι μόνο στις περιοχές αυτές επιβίωσε το ιστορικό του χορού και σε κανένα άλλο μέρος της Κρήτης. Και ως γνωστόν, η προφορική παράδοση είναι αληθής, όπου είναι πλουσιότατη και κυρίως στοιχειοθετημένη. Είναι, λοιπόν, επιεικώς ανεύθυνο να μιλάνε κάποιοι για λασιθιώτικη ή ακόμα και για «παγκρήτια» καταγωγή του χορού, όταν είναι πασίγνωστο ότι όλοι οι χοροί της Κρήτης ήταν τοπικής εμβέλειας μέχρι την εποχή του Μεσοπολέμου. Τότε που ο χανιώτικος συρτός και το πεντοζάλι διαδόθηκαν από τα Χανιά στην υπόλοιπη Κρήτη, ο μαλεβιζιώτης από το Ηράκλειο στο υπόλοιπο της νήσου και η ρεθεμνιώτικη σούστα από το νομό Ρεθύμνης στους υπόλοιπους νομούς…».
Αν είναι έτσι, δε μας εξηγεί εδώ γιατί ενώ όλοι οι υπόλοιποι χοροί που αναφέρει «ήταν τοπικής εμβέλειας», τον πεντοζάλη τον ήξερε όλη η Κρήτη!
Ο Εμμ. Βιβιλάκης από τις Βρύσες Αμαρίου τον αναφέρει το 1842, ο Χουρμούζης Βυζάντιος στα «Κρητικά» του 1840 τον αναφέρει στην περιοχή του Ηρακλείου, και φυσικά όλοι οι γέροντες μερακλήδες τον θυμούνται πολύ πριν το μεσοπόλεμο σε όλη την Κρήτη.
Ο δε Παύλος Βλαστός, γεννημένος το 1832, αναφέρει: (τόμος 6: α. σελ. 371 και β. σελ. 397, από το αρχείο του που φυλάσσεται στο ΓΑΚ – Ιστορικό Αρχείο Κρήτης στα Χανιά):
«Του Πεντοζάλη χορού, τον οποίο διέσωσαν οι ορεινοί της επαρχίας Αμαρίου, γενικευθείς μετά την επανάστασιν του 1821 και εις όλον το τμήμα Ρεθύμνης, σήμερον δε γνωστός εις όλους σχεδόν τους Κρήτας, τονίζομεν κοντυλιές τινας όπως εξιχνιάσομεν την αρχαίαν του πηγήν, εκ ποίου έθνους επήγασε πρώτον.
Και πρώτον, αποδεικνύεται ούτος, αφ’ εαυτού του, ότι είναι όρχησις ηρωϊκή και ενθουσιώδης υπερέχων κατά τούτο πάντων των άλλων, δια την στάσιν και το αριμάνιον και τακτικόν των βημάτων αυτού και δεύτερον, εκ του ήχου αυτού όστις είναι πασιφανεστάτη απόδειξις ότι είναι και υπάγεται εις τον καθ’ ημάς Α΄ ήχον ήτοι ο Δώριος. Όθεν είναι τόσον πασιφανές και αναμφισβήτητον σήμερον δια της αποκαλύψεώς μου ταύτης της πρωτοφανούς, ότι η όρχησις αύτη είναι Δωρική των αρχαίων Δωριέων Κρητών» (Σημείωση Βλαστού,τόμος 6, σελ. 368).
Ο δάσκαλος και λυράρης Δημήτρης Σγουρός, στο ένθετο του δίσκου «Σκοποί και Τραγούδια της Κρήτης, 1860 -1910, από το αρχείο του Παύλου Βλαστού» που κυκλοφόρησε το 2011 καταγράφει:
«Στη σελ. 397 του τόμου 6 όπου ο Βλαστός καταγράφει μια κοντυλιά του Πεντοζάλη δίνει τον τίτλο: «Ο χορός Πεντοζάλης καλούμενος (τρία βήματα έμπροσθεν και δύο όπισθεν)», ενώ στο υποσέλιδο σημειώνει: «Τούτο είνε εν Τεμάχιον (κοντυλιά) κομμάτι, μέρος, περίοδος του Πεντοζάλη διότι έκαστος χορός σύγκειται από πολλά τοιαύτα τεμάχια και διαφόρων ήχων, αρκεί να έρχονται σύμφωνα εις τον ρυθμόν του χορού. Εις έκαστον δε τεμάχιον δύναται ο τραγωδιστής να τραγωδήσει εν δίστιχον δεκαπεντασύλλαβον ως τα συνήθη Κρητών».
Και πραγματικά είναι οφθαλμοφανές ότι αυτές οι «πυρρίχιες» μουσικές φράσεις («δοξαριαίς» και «κονδυλιές» τις ονομάζει ο Βλαστός) που παρόμοιες συναντούμε και στον Μαλεβιζιώτικο-Πηδηχτό, τη Σούστα, αλλά και στους άλλους πηδηχτούς κρητικούς χορούς, είναι πολύ παλιάς προέλευσης. Τις έχουν παίξει αναρίθμητοι μουσικοί και με το πέρασμα του χρόνου έχουν φτάσει ως εμάς σε μια τέλεια μορφή. Κάθε φορά που τις παίζουμε είναι σαν να κάνουμε ένα μεγάλο ταξίδι στο χρόνο προς τα πίσω και νιώθουμε σαν να είναι μαζί μας, παρόντες, όλοι εκείνοι που έχουν συμβάλλει στη διαμόρφωσή τους, αλλά ταυτόχρονα αυτές οι μελωδικές φόρμες σου αφήνουν πάντα «χώρο» για να βάλεις κι εσύ το λιθαράκι σου, το προσωπικό σου στοιχείο, την προσωπική σου συμβολή.
Από τα μελωδικά μοτίβα-γυρίσματα του Πεντοζάλη που κατέγραψε ο Βλαστός τα οποία είναι διαφορετικά από τα γυρίσματα που επικράτησε να παίζονται στα Χανιά, φαίνεται ότι ο Πεντοζάλης δεν μπορεί να δημιουργήθηκε στη συνάντηση των οπλαρχηγών που έγινε στην Ανώπολη Σφακίων το 1770-όπως ισχυρίζονται κάποιοι-, αλλά είναι παλαιότατος χορός, διαδεδομένος μάλιστα σε όλη την Κρήτη, που προϋπήρχε και οι απαρχές του χάνονται στο βάθος του χρόνου. Οι οργανοπαίχτες έπαιζαν σ’ αυτόν πυρρίχια, αρχαιότροπα, λιτά, δωρικά μελωδικά μοτίβα, σαν αυτά που μας κατέγραψε ο Βλαστός ή σαν αυτά που έπαιξε ο Κιώρος στην Ανώπολη, αλλά και άλλα παρόμοια που ταιριάζουν στο πνεύμα του χορού και τα οποία μπορούν να αυτοσχεδιάσουν όσοι μουσικοί έχουν κατακτήσει την ουσία και το ήθος του χορού».
Μια ακόμα γλαφυρή λεπτομέρεια που προκαλεί ευθυμία αλιεύουμε από το περιβόητο κείμενο του «ερευνητή» Ι.Τ.:
«…Στο πεντοζάλι, ο αυτοσχεδιασμός του πρωτοχορευτή χαρακτηρίζεται από κινήσεις ξεχωριστές στη δομή, το ύφος και την έκφραση και δεν παρουσιάζει καμία ομοιότητα με αυτές που συνηθίζονται σε άλλους αυτοσχεδιαστικούς χορούς, όπως είναι ο χανιώτικος συρτός ή ο μαλεβιζιώτης. Τα αντικρυστά καθίσματα από τον πρώτο και το δεύτερο με ταυτόχρονη εκτέλεση «ψαλιδιών», αποτελούν την πλέον παλαιά και χαρακτηριστική φιγούρα του πεντοζαλιού, ενώ η ομοιότητά της με φιγούρες του ρωσικού χορευτικού ρεπερτορίου επιτρέπει συνειρμούς που παραπέμπουν ευθέως στο ιστορικό του χορού, στις προσωπικές επαφές του Δασκαλογιάννη με τους αδερφούς Αλεξέι και Θεόδωρο Ορλόφ. Την φιγούρα αυτή πραγματοποιούσαν οι χορευτές του «Παγκρήτιου Ομίλου Βρακοφόρων», με έδρα τα Χανιά, μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1960…».
Τώρα τα πιστεύει και τα γράφει όλα τα παραπάνω; Τη φιγούρα που έκαναν τα χορευτικά μπαλέτα της εποχής στα μιούζικαλ του Δαλιανίδη και στα παραδοσιακά μπαλέτα τύπου Δώρας Στράτου την παραλληλίζει με τον πεντοζάλι και τα… Ορλωφικά!;! Απλώς υπέροχο…
Τα «πισωγυρίσματα»
Τέλος για τον πεντοζάλη να αναφέρουμε μερικά πισωγυρίσματα του ερευνητή τα οποία καταδεικνύουν την αγωνία του να εξηγήσει τα ανεξήγητα:
«…Πρέπει να τονίσουμε ότι, η παραδοσιακή πρωταρχική έκφραση του πεντοζαλιού δεν διαθέτει σιγανό και γρήγορο ρυθμό, ούτε διακρίνεται σε σιγανό πεντοζάλι και γρήγορο πεντοζάλι. Η μορφή του είναι μια και συγκεκριμένη, γρήγορη, δυναμική και εκρηκτική. Η σύγχρονη διάκριση σε «σιγανό» και «γρήγορο» καθιερώθηκε την δεκαετία του ’50, όταν κάποιοι λαϊκοί οργανοπαίκτες της κεντρικής Κρήτης διασκευάζοντας το σκοπό του σιγανού, ενός χορού της κεντρικής και ανατολικής Κρήτης, τον γύρναγαν απευθείας σε πεντοζάλι. Αυτό συνέβη επειδή η βασική μουσική φράση (κοντυλιά) του σιγανού μοιάζει με την τρίτη μουσική φράση του πεντοζαλιού, με τη μόνη διαφορά ότι παίζεται σε πιο αργή ρυθμική αγωγή. Τότε, ατυχώς, διαμορφώθηκε αυτό που σήμερα λένε «σιγανό πεντοζάλι» και χορεύεται σε Χανιά, Ρέθυμνο και Ηράκλειο με παραλλαγές ως «χανιώτικο σιγανό», «ρεθεμνιώτικο σιγανό» και «ηρακλειώτικο σιγανό» με δέκα, οκτώ και έξι βήματα αντίστοιχα. Μάλιστα, στο νομό Ρεθύμνου, ανάλογα με τις χαρακτηριστικές ανά επαρχία κοντυλιές του σιγανού χορού, που προηγούνταν της μουσικής του πεντοζαλιού, ο χορός αποκτούσε διάφορα ονόματα. Έτσι προέκυψαν τα λεγόμενα Αμαριώτικα πεντοζάλια, τα Ρεθεμνιώτικα κ.λπ»
και
«…Ίσως ο σιγανός να χορευόταν παλαιότερα και στο νομό Χανίων, και να αποτέλεσε βάση έμπνευσης για τον Κιώρο, αλλά να ξεχάστηκε με τη διάδοση του πεντοζαλιού…»
Τώρα βέβαια το ότι υπάρχουν δεκάδες καταγεγραμμένες και μη πηγές που μιλούν για σιγανό και πηδηχτό πεντοζάλη πριν τη δεκαετία του 1950, δεν φαίνεται να απασχολεί τον «ερευνητή». Ούτε το ότι με το λεγόμενο «χανιώτικο σιγανό» πρέπει μάλλον να εννοεί τα αμαριώτικα πεντοζάλια. Όσο για την δεύτερη αναφορά από το κείμενο του Ι.Τ. να πούμε ότι πάνω στον πανικό του άρχισε να παραδέχεται αυτό που όλη η Κρήτη γνωρίζει…
Το βίντεο της εκδήλωσης για τον Δασκαλογιάννη
Το Νοέμβριο του 2020, στο πλαίσιο της εκδήλωσης «Φόρος τιμής στο Δάσκαλο, τον πρώτο των κουρσάρω. Μηνύματα και αξίες της εποχής του Δασκαλογιάννη σ΄ένα φιλόξενο σήμερα» που διοργάνωσε Πανελλήνια Ομοσπονδία Πολιτιστικών Κρητικών Σωματείων και το Σωματείο για την Κρητική Ιστορία Λαογραφία και Παράδοση «Δροσουλίτες» με αφορμή την συμπλήρωση 250 χρόνων από την Επανάσταση του Δασκαλογιάννη ο θεολόγος, συγγραφέας και ερευνητής της κρητικής λαογραφίας και παράδοσης κος Θοδωρής Ρηγινιώτης έκανε μία εισήγηση με θέμα «Πεντοζάλης και Δασκαλογιάννης» όπου με επιχειρήματα και αναφορά σε πηγές καταρρίπτει εύκολα το μύθευμα για την «κατασκευή» του πεντοζάλη ειδικά για την επανάσταση του Δασκαλογιάννη.
Η εισήγηση -που παραθέτουμε παραπάνω- προκάλεσε αντιδράσεις από τους συνεχιστές της θεωρίας και μας έδωσε την ευκαιρία να καταρρίψουμε άλλο ένα «αποδεικτικό» στοιχείο των υποστηρικτών της (που δεν τα είχαμε υπόψη μας κατά την πρώτη δημοσίευση του παρόντος άρθρου (2006). Ας το δούμε πιο αναλυτικά:
Σε διαφορά διαδικτυακά blog υπάρχει η παρακάτω δημοσίευση η οποία -υποτίθεται- επιβεβαιώνει τον μύθο για το «πέμπτο ζάλο»:
«Μια δεύτερη μαρτυρία που και αυτή ηθελημένα κρύφτηκε απο τους Ρεθυμνιώτες είναι η αναφορά του περιηγητή Σαβαρή που βρέθηκε στο νησί, και στα Χανιά το 1779, όπου αναφέρει μεταξύ των άλλων:
“Στα Σφακιά οι άντρες, θρηνούν τα χαμένα παλληκάρια τους ερμηνεύοντας διάφορα τραγούδια χωρίς την συνοδεία μουσικών οργάνων (Ριζίτικα), εκτός από έναν χορό πολεμικό όπου αγκαλιασμένοι όλοι από ώμο σε ώμο, χορεύουν χτυπώντας δυνατά τα πέλματα τους στην γη, τιμώντας με αυτό τον χορό τους πολεμιστές που χάθηκαν λίγα χρόνια πριν σε μια κακοσχεδιασμένη επανάσταση.” (J.S.Mediterranean’s Legents – Crete 1750-1800, London’s Cultural Foundation, 1979)…. άρα το Πεντοζάλι το χόρευαν για τον χαμένο πόλεμο του 1770 και άρα υπάρχει το ενδεχόμενο μιας και αναφέρεται για πρώτη φορά να ήταν δημιούργημα εκείνης της περιόδου και για την επανάσταση του Δασκαλογιάννη».
Σε αναζήτηση μας, στο βιβλίο που περιλαμβάνει τις επιστολές του Σαβαρύ όπου περιγράφει τα ταξίδια του στην Ελλάδα (Lettres sur la Grece : faisant suite de celles sur l’Egypte / par M. Savary, 1788) είδαμε ότι το παραπάνω κείμενο δεν υπάρχει! Είναι ψεύτικο και κατασκευασμένο!
Δείτε παρακάτω, το πρωτότυπο κείμενο, στην ελληνική μετάφραση από τον Ν. Γ. Ζυγομαλά το 1845, όπου ρητά αναφέρει ότι οι Σφακιανοί χόρευαν μεν «την πυρρίχην» αλλά σε καμία περίπτωση δεν αναφέρει ότι «στα Σφακιά οι άντρες, θρηνούν τα χαμένα παλληκάρια τους ερμηνεύοντας διάφορα τραγούδια χωρίς την συνοδεία μουσικών οργάνων (Ριζίτικα), εκτός από έναν χορό πολεμικό όπου αγκαλιασμένοι όλοι από ώμο σε ώμο, χορεύουν χτυπώντας δυνατά τα πέλματα τους στην γη, τιμώντας με αυτό τον χορό τους πολεμιστές που χάθηκαν λίγα χρόνια πριν σε μια κακοσχεδιασμένη επανάσταση». Αυτά είναι προσθήκες ψεύτικες με σκοπό …άλλο!
Κάτι ακόμα για το Συρτό
Για το χρονικό διάδοσης του Χανιώτικου συρτού στην υπόλοιπη Κρήτη ο Ναύτης αλλά και ο Ι.Τ. μιλάνε για την εποχή του μεσοπολέμου. Τότε πως ο Ρεθυμνιώτης Εμμ. Βιβιλάκης τον αναφέρει στην εργασία του το 1840 ως Απόσυρτο ή Χανιώτικο; Η υπόθεση ότι «ο συρτός διαδόθηκε στην υπόλοιπη Κρήτη την περίοδο του Μεσοπολέμου», σχετικά με το νομό Ρεθύμνης είναι αυθαίρετη και το θέμα χρειάζεται διερεύνηση ακόμη…
Κώστας Βασιλάκης
πρώτη δημοσίευση το 2006 στο cretan-music.gr
– ανανεώθηκε το Δεκέμβρη του 2020
