Τα Θεοφάνεια είναι μια από τις σπουδαιότερες χριστιανικές γιορτές που γιορτάζεται με ελάχιστες παραλλαγές από τόπο σε τόπο.
Στα χωριά της Κρήτης πολλοί πιστεύουν ότι την παραμονή των Θεοφανείων ανοίγουν οι ουρανοί και ό,τι ζητήσει κανείς με πίστη μπορεί να πραγματοποιηθεί. Πιστεύουν ακόμα ότι γίνονται σημαντικές αλλαγές στους ανθρώπους και στη φύση. Μερικοί μάλιστα πιστεύουν πως τα νερά της θάλασσας γίνονται γλυκά και πόσιμα.
Είναι βαθιά η πίστη ότι το βάφτισμα φέρνει την ηρεμία και τη γαλήνη σ’ αυτόν που βαφτίζεται. Έτσι την ημέρα των Θεοφανείων, αν φυσούν δυνατοί άνεμοι ηρεμούν γιατί και αυτοί βαφτίζονται στη θάλασσα. Πολλοί ακόμα πιστεύουν ότι τα αγιασμένα με τον αγιασμό ζώα τους αποκτούν την ικανότητα να μιλούν μεταξύ τους.
Μάλιστα κάποιες γυναίκες βεβαιώνουν ότι άκουσαν την ημέρα των Θεοφανείων τα βόδια να μιλούν μεταξύ τους στο σταύλο.
Σε πολλά χωριά της Κρήτης την παραμονή των Θεοφανείων οι γεωργοί περιποιούνται με ιδιαίτερο τρόπο τα ζώα τους. Όπως προβλέπουν οι παραδόσεις μας η παραμονή των Θεοφανείων είναι ημέρα νηστείας για τους χριστιανούς, γιατί την επόμενη πίνουν αγιασμό. Λένε λοιπόν πως και τα ζώα εκείνη την ημέρα δεν έχουν όρεξη να φάνε όπως τις άλλες ημέρες.
Οι γεωργοί την παραμονή των Θεοφανείων βάζουν διάφορους καρπούς στο νερό να μαλακώσουν, όπως ρόβι, κουκιά, αρακά, παπούλες και καλαμπόκι. Σαν βραδιάσει βάζουν στο παχνί άχυρα μαζί με τους καρπούς που αναφέραμε για να τους φάνε τα ζώα τους. Σκορπούν, επίσης, και στην αυλή τέτοιους σπόρους, για να φάνε τα σπουργίτια και τα περιστέρια. Αυτό το κάνουν, για να ευχαριστήσουν τα ζώα και τα πουλιά για τα καλά που κάνουν στους ανθρώπους. Έτσι, καθώς λένε πολλοί, εκείνο το βράδυ, μετά το φαγητό τους, τα ζώα, ευχαριστημένα καθώς είναι, κουβεντιάζουν μεταξύ τους και λένε πολλά καλά λόγια για τ’ αφεντικό τους.
Αυτό γίνεται και την παραμονή της Πρωτοχρονιάς, αλλά τότε οι γεωργοί ταΐζουν τα ζώα μέσα στο σπίτι, γιατί έρχεται ο Αΐ-Βασίλης και τα ρωτάει πώς περνούν.
Τα βούγια ρόβι θέλουνε να φάνε στο παχνί τους,
να κάνουν τα οργώματα να χαίρετ’ η ψυχή τους.
Ο αγιασμός των υδάτων που γίνεται την παραμονή των Θεοφανείων στις εκκλησίες λέγεται «πρωταγίαση ή φώτιση». Ο παπάς με αγιασμένο νερό, ένα σταυρό και ένα κλωνί βασιλικό επισκέπτεται τα σπίτια της ενορίας του και τα αγιάζει. Με την πρωταγίαση ραντίζουν οι άνθρωποι τα κτήματα τους, τις ελιές και τ’ αμπέλια, για να δώσουν άφθονο καρπό.
Την παραμονή των Θεοφανείων τα παιδιά λένε τα κάλαντα:
Σήμερον τα Φώτα και ο φωτισμός
και χαρά μεγάλη στον Κύριο.
Σήμερον η Κυρά μας, η Παναγιά,
χαίρεται κι εκείνη μαζί με μας.
Ο μεγάλος αγιασμός τελείται την ημέρα των Θεοφανείων με την κατάδυση του σταυρού στη θάλασσα. Η τελετή της κατάδυσης του σταυρού γίνεται με κάθε επισημότητα και μεγαλοπρέπεια. Στις μεγάλες πόλεις την πομπή πλαισιώνουν στρατιωτικά τμήματα, μουσική, ο κλήρος, προεξάρχοντος του Μητροπολίτη, πολιτικοί και εκπρόσωποι των Δημοσίων υπηρεσιών και πλήθος πιστών, που βαδίζουν από την εκκλησία ως τη θάλασσα, όπου θα γίνει η ρίψη του Σταυρού.
Τα μικρά πλοιάρια σχηματίζουν κλοιό σημαιοστολισμένα γύρω από το σημείο όπου γίνεται η κατάδυση. Έμπειροι κολυμβητές πέφτουν στη θάλασσα αγνοώντας το ψύχος, για να πιάσουν το σταυρό. Όποιος πιάσει πρώτος το σταυρό θεωρείται καλότυχος και έχει το προνόμιο να τον περιφέρει στα σπίτια όλη την ημέρα και να εισπράττει φιλοδωρήματα.
Οι χριστιανοί πιστεύουν ότι μετά τον αγιασμό των υδάτων, το θαλασσινό νερό έχει θεραπευτική δύναμη γι’ αυτό κάνουν μπάνιο στη θάλασσα ή παίρνουν θαλασσινό νερό και πλένονται στο σπίτι. Λέγεται ότι όσοι έχουν πληγές στο σώμα τους θεραπεύονται με το αγιασμένο νερό.
Οι γεωργοί φροντίζουν να ραντίσουν τα άρρωστα ζώα τους για να γίνουν καλά. Επίσης, ραντίζουν τα κτήματα τους και τα δέντρα τους για να καρπίσουν. Κοντά σ’ αυτά πλένουν και τα εργαλεία τους με αγιασμένο νερό για να διατηρούνται σε καλή κατάσταση και να είναι περισσότερο ανθεκτικά.
