Θεόδ. Ι. Ρηγινιώτης
«Άνοιξε το Τριώδι» λέει ο λαός μας και εννοεί «ήρθαν οι Απόκριες».
Το Τριώδιο στην πραγματικότητα είναι ένα βιβλίο, που περιέχει ό,τι διαβάζεται και ψάλλεται στην εκκλησία τις τρεις εβδομάδες και τέσσερις Κυριακές της Αποκριάς και τις επτά εβδομάδες της Μεγάλης Σαρακοστής, μαζί με τη Μεγάλη Εβδομάδα.
Τη νύχτα του Μ. Σαββάτου, ο ψάλτης κλείνει το Τριώδιο και ανοίγει αμέσως το επόμενο βιβλίο, το Πεντηκοστάριο, που χρησιμοποιείται από τη νύχτα της Αναστάσεως μέχρι την Κυριακή της Πεντηκοστής (50 μέρες μετά το Πάσχα, εορτή του ερχομού του Αγίου Πνεύματος στους Αποστόλους, τους Μαθητές του Χριστού) και μια εβδομάδα ακόμη, ώς την Κυριακή των Αγίων Πάντων.
Το Τριώδιο λέγεται έτσι, γιατί στην τελετή του όρθρου των κοινών ημερών (όχι της Κυριακής), που γίνεται πριν τη θεία λειτουργία, ψάλλονται κάποια μουσικά έργα, οι «κανόνες» που, αντί να έχουν εννέα ωδές, δηλ. εννέα τμήματα (όπως τον υπόλοιπο χρόνο), έχουν τρεις ωδές (=Τριώδιο).
«Κανόνας» λέγεται ένα σπουδαίο μουσικό και ποιητικό είδος του Βυζαντίου, στο οποίο είναι γραμμένα σημαντικά μουσικά έργα που ψάλλονται στην εκκλησία, κατά τον Όρθρο. Ποιητές κανόνων ήταν και μεγάλοι άγιοι, όπως οι άγιοι Ιωάννης Δαμασκηνός, Κοσμάς ο Μελωδός, Ανδρέας Κρήτης, Ιωσήφ ο Υμνογράφος κ.ά., αλλά υπάρχουν και σύγχρονοι σημαντικοί υμνογράφοι, όπως ο γέροντας Γεράσιμος Μικραγιαναννίτης (δηλ. από τη «Μικρά Αγία Άννα» του Αγίου Όρους), ο μητροπολίτης Ρόδου Κύριλλος (κρητικής καταγωγής), ο γέροντας Αθανάσιος Σινωνοπετρίτης, ο καθηγητής Χαράλαμπος Μπούσιας, κ.ά.
Το Τριώδιο για την Εκκλησία είναι περίοδος, που η Ορθόδοξη Εκκλησία καλεί τους χριστιανούς να συλλογιστούν της αμαρτίες τους, να σκεφτούν την ηθική τους κατάσταση και να κάνουν μια νέα αρχή στη ζωή τους, αρχή ηθικού και πνευματικού αγώνα για την ένωσή τους με το Χριστό. Γι’ αυτό, τη Μ. Σαρακοστή τελούνται καθημερινά στους ναούς κατανυκτικές τελετές, δηλαδή μελαγχολικές και συγκινητικές (τα Απόδειπνα, η Προηγιασμένη Θεία Λειτουργία και οι Χαιρετισμοί της Παναγίας), ενώ και τις τέσσερις Κυριακές της Αποκριάς στη λειτουργία διαβάζονται Ευαγγέλια, που μιλούν για την αμαρτία, τη μετάνοια και τη σωτηρία.
Οι 4 Κυριακές και 3 Εβδομάδες της Αποκριάς
Η 1η Κυριακή είναι η Κυριακή του Τελώνη και του Φαρισαίου και στη λειτουργία διαβάζεται το Ευαγγέλιο με αυτή την παραβολή του Χριστού.
Η παραβολή (δηλ. ιστορία, που διηγήθηκε ο Χριστός για να δώσει ένα μήνυμα στους ανθρώπους) μιλάει για έναν άνθρωπο θρησκευόμενο, αλλά εγωιστή και υποκριτή (τον Φαρισαίο), που προσευχόταν δυνατά διαφημίζοντας τις αρετές του, ενώ δίπλα του ένας αμαρτωλός (ο Τελώνης, δηλ. φοροεισπράκτορας των Ρωμαίων κατακτητών) είχε σκύψει σε μια γωνιά κι έκλαιγε παρακαλώντας το Θεό να τον συγχωρέσει για τις αμαρτίες του.
Το μήνυμα της παραβολής νομίζω πως είναι ξεκάθαρο και αφορά όχι μόνο στους θρησκευόμενους ανθρώπους, αλλά όλους μας, γιατί όλοι είμαστε αμαρτωλοί και καλό είναι να μοιάζουμε με τον Τελώνη (που έκλαψε για τις αμαρτίες του μπροστά στο Θεό και σε όλο τον κόσμο) κι όχι με το Φαρισαίο, που νόμιζε ότι ήταν τέλειος.
Αυτή την εβδομάδα δεν νηστεύουμε την Τετάρτη και την Παρασκευή, που κανονικά είναι μέρες νηστείας όλο το χρόνο (πλην εξαιρέσεων, όπως αυτή).
Η 2η Κυριακή είναι η Κυριακή του Ασώτου και στις εκκλησίες διαβάζεται το Ευαγγέλιο με την Παραβολή του Ασώτου Υιού.
Η παραβολή γνωστή: ένας νέος σπαταλάει τα λεφτά του πατέρα του σε ξέφρενα γλέντια, μένει άφραγκος και πεινάει, μετανοεί και γυρίζει στην πατρίδα του αποφασισμένος να παρακαλέσει τον πατέρα του να τον πάρει σαν υπηρέτη. Ο πατέρας τον συγχωρεί αμέσως, τον ξανακάνει παιδί του και οργανώνει μεγάλο γλέντι για την επιστροφή του. Ο μεγάλος αδελφός του όμως, που δεν είχε φύγει ποτέ μακριά απ’ τον πατέρα τους, θίγεται με αυτή την υποδοχή του άσωτου υιού και αρνείται να μπει στο σπίτι τους. Ο πατέρας βγαίνει έξω και τον παρακαλεί, λέγοντάς του: «Παιδί μου, εσύ είσαι πάντα κοντά μου και ό,τι έχω είναι δικό σου. Έπρεπε όμως να χαρούμε, γιατί ο αδερφός σου ήταν νεκρός και αναστήθηκε, ήταν χαμένος και βρέθηκε».
Με αυτή την ιστορία ο Χριστός τονίζει πως όσο αμαρτωλός κι αν είναι κάποιος, ο Θεός πάντα τον περιμένει έτοιμος να τον συγχωρέσει, αλλά και πως οι «ενάρετοι» άνθρωποι, που «ποτέ δεν έφυγαν από το σωστό δρόμο», πρέπει να χαίρονται όταν ένας αμαρτωλός μετανοεί και σώζεται, όχι να θίγονται και να γκρινιάζουν.
Θα καταλάβουμε καλύτερα το νόημα της ιστορίας, αν συνειδητοποιήσουμε πως μοιάζουμε με τον άσωτο υιό και όχι με τον «ενάρετο», αλλά σκληρό, αδελφό του. Έτσι, η παραβολή του ασώτου είναι η μεγαλύτερη ελπίδα μας για τη σωτηρία μας.
Η ιστορία αυτή είναι τόσο συγκλονιστική, που ο μεγαλύτερος Ρώσος συγγραφέας Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι, που ήταν άθεος, έγινε πιστός χριστιανός όταν κάποτε διάβασε την παραβολή του ασώτου.
Αυτή την εβδομάδα νηστεύουμε την Τετάρτη και την Παρασκευή, που θεωρούνται μέρες που ανήκουν στη Μ. Σαρακοστή, η οποία έτσι αποχτά 50 μέρες, αντί για 48 που θα είχε κανονικά.
Το Σάββατο μετά την Κυριακή του Ασώτου είναι το Ψυχοσάββατο, όπου η Εκκλησία μνημονεύει όλους τους νεκρούς, όλων των εποχών. Οι χριστιανοί πηγαίνουμε κόλλυβα στην εκκλησία, είτε το Σάββατο το πρωί στη λειτουργία, είτε την Παρασκευή το βράδυ στον εσπερινό. Υπάρχει άλλο ένα Ψυχοσάββατο, το Σάββατο πριν από την Κυριακή της Πεντηκοστής. Όλα τα Σάββατα γενικά είναι αφιερωμένα στη μνήμη των νεκρών (επειδή το Μέγα Σάββατο ο Χριστός ήταν νεκρός λόγω της σταύρωσής Του, και αυτό συνδέεται και με την «ανάπαυση του Θεού» το Σάββατο της Δημιουργίας του Κόσμου, που είναι προεικόνιση, δηλ. ένα είδος προφητείας, του Μ. Σαββάτου, όπου ο Χριστός αναπαύθηκε από τα μαρτύριά Του).
Η 3η Κυριακή είναι η Κυριακή των Απόκρεω και κανονικά αυτή την Κυριακή σταματάμε να τρώμε κρέας. «Απόκρεω» και «αποκριά» σημαίνει σταμάτημα του κρέατος (από τη λέξη «από», που σημαίνει απομάκρυνση, και το κρέας). Στην Εκκλησία διαβάζουμε το Ευαγγέλιο, όπου ο Χριστός περιγράφει, με κάπως συμβολικό τρόπο βέβαια, πώς θα γίνει η Δευτέρα Παρουσία και πώς οι άνθρωποι θα τοποθετηθούν στην κόλαση ή στον παράδεισο. Είναι άλλη μια συγκλονιστική διήγηση, και η Εκκλησία έχει αφιερώσει αυτή την Κυριακή στη Δευτέρα Παρουσία του Ιησού Χριστού, που την περιμένουν οι χριστιανοί με λαχτάρα (όχι με φόβο), γιατί θα είναι η τελική νίκη εναντίον του Κακού και η ανάσταση όλων των ανθρώπων.
Την εβδομάδα μετά την Κυριακή των Απόκρεω, κανονικά, δεν τρώμε κρέας, αλλά μόνο ψάρια, γαλακτοκομικά και αβγά. Έτσι θα μπούμε στη Σαρακοστή ομαλά και όχι απότομα. Λέγεται Εβδομάδα της Τυρινής ή της Τυροφάγου και η τελευταία Κυριακή είναι η Κυριακή της Τυροφάγου, όπου διαβάζουμε Ευαγγέλιο με σημαντικές διδασκαλίες του Χριστού για τη σωτηρία των ανθρώπων.
Αμέσως μετά έχουμε την Καθαρή Δευτέρα, που είναι ημέρα νηστείας χωρίς λάδι (καθαρίζουμε την καρδιά μας), η πρώτη μέρα της Μεγάλης Σαρακοστής.
Στο β΄ μέρος του άρθρου μας θα γράψουμε πώς η Αποκριά συνδέθηκε με τους μασκαράδες και το καρναβάλι και γιατί η Εκκλησία δεν συμπαθεί αυτές τις εκδηλώσεις.
Οι μασκαράδες του Τριωδίου και το καρναβάλι
Τα αποκριάτικα έθιμα του Τριωδίου, όπως είναι πια γνωστό, δεν είναι χριστιανικά, αλλά προχριστιανικά και ειδωλολατρικά. Κατάγονται από τη δεισιδαιμονία των αρχαίων Ελλήνων (όχι των φιλοσόφων, αλλά των πιστών της ειδωλολατρικής θρησκείας) ότι, για να έρθει η καινούργια άνοιξη, πρέπει η «θεά Φύση» να γονιμοποιηθεί από τις αρσενικές θεότητες που ζουν στα σκοτεινά δάση και τις σπηλιές. Οι «θεότητες» αυτές χαρακτηρίζονταν «δαιμόνια» (= κατώτεροι θεοί) και είχαν, υποτίθεται, μορφές ζώων. Ιδίως τις φαντάζονταν με μορφή τράγου, αλλά και άλλων ζώων: οι σάτυροι π.χ., κατά την αρχαία μυθολογία, είχαν αφτιά, πόδια και γεννητικά όργανα… γαϊδάρου.
Έτσι, οι αρχαίοι ημών πρόγονοι ντύνονταν με προβιές (έπαιρναν δηλ. τη μορφή αυτών των αρσενικών και πρωτόγονων «θεοτήτων») και χοροπηδούσαν, τραγουδούσαν, αλλά και οργίαζαν, στα δάση για να τις προσκαλέσουν, να κάνουν το «γάμο» τους με τη θεά Φύση. Απ’ τα τραγούδια αυτά (τις «ωδές των τράγων») εξελίχθηκε αργότερα το πραγματικά σπουδαίο θεατρικό είδος της τραγωδίας ( = τράγου ωδή).
Γι’ αυτό, το καρναβάλι έχει μέσα του και το στοιχείο της σεξουαλικότητας (γιορτή γονιμότητας της Φύσης) και το μεθύσι, επειδή τότε λάτρευαν το Διόνυσο, «θεό του κρασιού», που μεθούσε τους πιστούς του, αλλά και τους έριχνε ένα είδος τρέλας, όπου δεν καταλάβαιναν πια τι κάνουν.
Επειδή τα ειδωλολατρικά έθιμα παρέμειναν στους λαούς, κατά κανόνα, και μετά την αποδοχή του χριστιανισμού, παρέμεινε και αυτή η συνήθεια με τις μεταμφιέσεις. Γι’ αυτό η παραδοσιακή ελληνική αποκριάτικη μεταμφίεση (το ελληνικό καρναβάλι) είναι τραγόμορφοι μασκαράδες ζωσμένοι με μεγάλες κουδούνες.
Η οργιαστική αυτή «λατρεία» (που δεν είναι πια λατρεία, αλλά παιχνίδι) δεν είναι συμπαθής στους παραδοσιακούς χριστιανούς, που – σοφά – δεν ξεχνούν ότι επρόκειτο για πρόσκληση δαιμονίων, αλλά και επειδή η ακατάσχετη σεξουαλικότητα, το μεθύσι και οι οργιαστικές τελετές (που με το μοντέρνο, εισαγόμενο καρναβάλι, ξεπερνούν κάθε όριο), σίγουρα δεν έχει καμία σχέση με το ορθόδοξο πνεύμα του Τριωδίου. Είναι μάλλον ευκαιρία να ξεχνάμε το Θεό και να πέφτουμε στην αμαρτία, δήθεν «απελευθερωτικά»…
Είναι αμαρτία το καρναβάλι;
Ζούμε σε μια πόλη που καμαρώνει για το καρναβάλι της: διασκεδάζουμε, ασχολούμαστε με την προετοιμασία του σχεδόν ένα ολόκληρο χρόνο, η πόλη μας διαφημίζεται σ’ ολόκληρη την Ελλάδα και, επιπλέον, τονώνεται σημαντικά η τοπική μας οικονομία. Αρκετοί άνθρωποι ωστόσο ρωτάνε αν η Εκκλησία θεωρεί αμαρτία τη συμμετοχή των χριστιανών στο καρναβάλι. Βέβαια, αν πούμε «ναι», οι περισσότεροι συνάνθρωποί μας, αντί να σκεφτούν ότι η Εκκλησία κάτι ξέρει και να προβληματιστούν, θ’ αρχίσουν να την κατηγορούν, ότι προσπαθεί να τους «απαγορεύσει να διασκεδάσουν».
Θα το πούμε λοιπόν διακριτικά, με αγάπη και σεβασμό προς κάθε «καρναβαλιστή», που πιθανόν δεν είναι μόνο «καρναβαλιστής», αλλά και χριστιανός:
Διασκέδασε, αδελφέ μου, αλλά χωρίς να κάνεις λάθη, δηλ. χωρίς να κάνεις αμαρτίες. Δε μπορείς;
Διασκέδασε χωρίς να κάνεις κατάχρηση στο αλκοόλ, γιατί κάθε χρόνο τη μέρα του καρναβαλιού μεταφέρονται στο νοσοκομείο δεκάδες μεθυσμένοι και, αν έλειπαν η Άμεση Δράση, το ΕΚΑΒ και οι εθελοντές του Ερυθρού Σταυρού (άνθρωποι που θυσιάζουν τη μέρα τους και, αντί να την περάσουν με την οικογένειά τους ή να χαλαρώσουν παρακολουθώντας τις εκδηλώσεις, τρέχουν πάνω κάτω γεμάτοι άγχος για να «νταντεύουν» τους «διαλυμένους»), δυστυχώς σε κάθε καρναβάλι θα είχαμε νεκρούς λόγω μέθης – ή και από άλλες αιτίες.
Διασκέδασε χωρίς να εκπέμπεις χυδαία σεξουαλικότητα με το ντύσιμο, τις κινήσεις και τα λόγια σου. Μα, θα μου πεις, «αυτό είναι οι Απόκριες». Όχι. Οι Απόκριες είναι τρεις εβδομάδες, που μας οδηγούν στη Μεγάλη Σαρακοστή, και στην εκκλησία διαβάζουμε Ευαγγέλια που μιλάνε για την αμαρτία, τη μετάνοια και τη σωτηρία. Εμείς, πάμε καθόλου στην εκκλησία αυτές τις εβδομάδες; Αν όχι, κάνουμε «Απόκριες» ειδωλολατρικές, όχι χριστιανικές. Λες να χαίρεται μ’ αυτό ο Χριστός, που αυτές τις μέρες πηγαίνει να σταυρωθεί, για να μας σώσει;
Το σώμα μου, που έχει πάνω του τη θεία χάρη του βαπτίσματος, του αγίου μύρου και της θείας κοινωνίας, είναι ιερό. Δεν είναι σωστό να το μετατρέπω σε βιτρίνα πορνογραφίας. Οι αρχαίοι Έλληνες λάτρευαν τους φαλλούς και έκαναν οργιαστικές λατρείες, επειδή ήταν ειδωλολάτρες (είχαν θρησκεία της γης και της γονιμότητας). Εμείς είμαστε χριστιανοί και ξέρουμε ότι ο άνθρωπος έρχεται κοντά στο Θεό με τη σεμνότητα και την αγνότητα. Δες το Χριστό, την Παναγία και τους αγίους μας – μοιάζουν καθόλου με καρναβαλιστές;
Σε κάποιο παλιό άρθρο είχε γραφτεί πως στην Πάτρα (την πόλη του αγίου Ανδρέα, που όμως όλοι την ξέρουν ως… καρναβαλούπολη) αυξάνονται οι εκτρώσεις την περίοδο μετά το μήνα του καρναβαλιού. Αναρωτιέμαι στο Ρέθυμνο τι να γίνεται…
Διασκέδασε, τέλος, αδελφέ μου, σε παρακαλώ, χωρίς ντύνεσαι διάβολος (!!) και χωρίς να κοροϊδεύεις τα ιερά και τα όσια του λαού μας με τις μεταμφιέσεις και τις μιμήσεις σου. Στο καρναβάλι του 2014 ήταν στημένο σε πλατεία της πόλης μας ένα «άρμα», που παρίστανε έναν ορθόδοξο μητροπολίτη με σκισμένο ράσο, από το οποίο φαίνονταν τα οπίσθιά του. Ομοίως κυκλοφορούσαν πολλοί μασκαράδες (μάλλον από άλλη πόλη) με ράσα και πετραχήλι (!) ορθόδοξου ιερέα, κάποιοι και με σταυρό κρεμασμένο στο στήθος. Ευχόμαστε ο Χριστός να τους αθωώσει λόγω αφέλειας… Τους υπενθυμίζουμε μόνο ότι αυτά τα έκαναν κάποτε τα σκληρά αθεϊστικά καθεστώτα της Ρωσίας και της Ρουμανίας, για να ξεφτιλίσουν τους καταπιεσμένους χριστιανούς – και τώρα τα κάνουμε μόνοι μας, γελοιοποιώντας ό,τι πιο ιερό διαθέτει ο τόπος μας και ο κόσμος ολόκληρος: το ράσο και το πετραχήλι του παπά (βέβαια, ασφαλώς εκείνοι οι μεταμφιεσμένοι ούτε που ξέρουν τι είναι το πετραχήλι) και το Σταυρό του Χριστού, μπροστά στον οποίο τρέμουν οι δαίμονες.
Υπόψιν, αδελφέ μου, ότι οι παλιότερες γενιές διασκέδαζαν τις Απόκριες (κάνοντας και τα λάθη τους), αλλά όλο το χρόνο πήγαιναν στην εκκλησία, προσεύχονταν, νήστευαν, μεταλάβαιναν, άναβαν το καντήλι τους, γιόρταζαν τους αγίους και γενικά ζούσαν μια ζωή, όχι αναμάρτητη, αλλά με αρκετά ουσιαστική σχέση με το Χριστό, την Παναγία και τους αγίους μας. Αυτή η σχέση έδινε ποιότητα στη ζωή τους και τους έφερνε στον ουρανό. Εμείς όλο το χρόνο αδιαφορούμε για τη σχέση μας με το Θεό, πηγαίνουμε στην εκκλησία από κοινωνική υποχρέωση ή δεν πηγαίνουμε ποτέ, ή ίσως και να κοροϊδεύουμε την εκκλησία και αυτούς που την παίρνουν στα σοβαρά… Δεν ξέρουμε, αλλά ούτε προσπαθούμε να μάθουμε τι είναι χριστιανική ζωή και πώς ο άνθρωπος πλησιάζει το Θεό και ενώνεται μαζί Του. Είμαστε βαφτισμένοι, αλλά ζούμε σχεδόν σαν αβάπτιστοι.
Έλα λοιπόν, αδελφέ, στην εκκλησία, μάθε να ζεις χριστιανικά (κάνε την αρχή, ήρεμα, με μικρά βήματα, σα να πρωτομαθαίνεις να περπατάς) και τότε θα βρεις το δρόμο σου και θα λυθούν και οι απορίες σου για την αμαρτία και τη σωτηρία. Αλλιώς δε θα καταλάβεις ποτέ το νόημα και την αληθινή ομορφιά της Αποκριάς, της Καθαρής Δευτέρας, της Σαρακοστής και της Ανάστασης.
Καλή Σαρακοστή, και ελπίζουμε να τα πούμε κάποια Τετάρτη στην Προηγιασμένη και κάποια Παρασκευή στους Χαιρετισμούς. Γίνονται στο σπίτι σου (στην εκκλησία) και η πρόσκληση είναι ανοιχτή. Άλλωστε μια απ’ αυτές τις Κυριακές διαβάζουμε και την παραβολή του ασώτου, το πιο ελπιδοφόρο κάλεσμα του Χριστού προς τον καθένα μας (όλοι μας είμαστε άσωτοι, αλλά σώζονται εκείνοι που επιστρέφουν). Το ήξερες;
