Ο Μανούσος Πανταγιάς ήταν Ρεθυμνιώτης λαουτιέρης και τραγουδιστής, που υπηρέτησε την κρητική μουσική για περισσότερο από 60 χρόνια.
Γεννήθηκε στα Χάρκια Ρεθύμνου το 1935. Έλαβε το όνομα Μανούσος προς τιμήν του θείου του Μανούσου Αντ. Πανταγιά, ο οποίος έλαβε μέρος στις μάχες του Κιλκίς, του Λαχανά, στην κατάληψη των Ιωαννίνων και σκοτώθηκε στη μάχη του Μπέλες (1913), κατά τον Β’ Βαλκανικό Πόλεμο (1). Ο πατέρας του, Κωνσταντίνος Πανταγιάς, κατατάχθηκε ως κληρωτός στον ελληνικό στρατό το 1917 και πολέμησε στο πλάι των συμμαχικών δυνάμεων με τις οποίες βρέθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1919. Πήγε στη Μικρά Ασία την Πρωτομαγιά του 1919 με την 12η Μεραρχία Πυροβολικού. Έλαβε μέρος στις μάχες μέχρι το 1922 που συνελήφθη αιχμάλωτος μαζί με ολόκληρο το Γ’ Σώμα Στρατού που διοικούσε ο στρατηγός Τρικούπης. Έμεινε συνολικά 9 μήνες αιχμάλωτος, μέχρι το 1923, που με την ανταλλαγή αιχμαλώτων επέστρεψε στην Κρήτη. Στα Χάρκια θεωρούνταν ήδη νεκρός, είχαν γίνει μάλιστα και τα μνημόσυνα του, όταν επέστρεψε στο χωριό το 1924!
Σε ηλικία 15 ετών, ως μαθητής γυμνασίου στο Ρέθυμνο, ο Μανούσος άρχισε να παίζει με ένα μαντολίνο που είδε στο σπίτι ενός γείτονά του (του Αριστείδη Σπανουδάκη). Συζήτησε με τον έμπειρο λαγουθιέρη (λαουτιέρη) Σήφη Πολυχρονάκη ή «Κοτσυφό», που τον προέτρεψε να ασχοληθεί με το λαούτο, καθώς το μαντολίνο θεωρούνταν… «γυναικείο» όργανο. Βρήκε ένα μεταχειρισμένο λαούτο και ξεκίνησε την εκμάθηση με τον λαγουθιέρη Λουκά.
Ο ίδιος λέει: «Αυτοί οι άνθρωποι ήταν ωραίοι, ήθελαν να σου δείξουν, να σε βοηθήσουν. Ήρθε λοιπόν ο Λουκάς μαζί με τον Κοτσυφό και μου δέσανε τα πατήματα (2) του λαούτου – γιατί δεν είχε πατήματα – με μια κλωστή που χρησιμοποιούσανε οι ψαράδες, το ορμίδι (δεν υπήρχε το νάυλον τότε)».
Τα πρώτα του ακούσματα προέρχονται από τον αγαπημένο τοπικό λυράρη των Χαρκίων Στέλιο Διαμαντή (Διαμαντοστελή), ενώ η πρώτη του συνεργασία ως μουσικού (σε γλέντι) έγινε με τον λυράρη Βαγγέλη Μυζηθράκη (Μυζήθρα) από τον χωριό Άγιος Δημήτριος Ρεθύμνου. Ήταν το 1952.
Κάποια στιγμή ο καταξιωμένος λυράρης Μανώλης Κατσαμάς ήρθε να παίξει στο πανηγύρι της Αγίας Άννας στα Χάρκια (25 Ιουλίου). Εκείνη την εποχή το λαούτο δεν ήταν ακόμη διαδεδομένο στην περιοχή του Ρεθύμνου, συνεπώς ήρθε μόνος του, με τη λύρα του, χωρίς συνοδεία. Καθώς πληροφορήθηκε την ύπαρξη ενός νεαρού λαγουθιέρη στο χωριό, ζήτησε από τον Μανούσο Πανταγιά να τον συνοδέψει. Ήταν 11 χρόνια μεγαλύτερος από τον Μανούσο. Ενθουσιάστηκε με το παίξιμό του και του ζήτησε να τον συνοδέψει και στο πανηγύρι της Παναγίας στο χωριό του στους Έρφους (όμως, του είπε – όπως θυμάται χαριτολογώντας ο Μανούσος – «να φορέσει μακρύ παντελόνι» και όχι το κοντό, που φορούσαν κατά κανόνα την εποχή εκείνη τα παιδιά μέχρι την ενηλικίωσή τους).
Συνολικά συνεργάστηκε με τον Κατσαμά για 40 χρόνια, μέχρι έξι μήνες πριν το θάνατό του.
Πρώτη φορά στο χωριό ήρθε ραδιόφωνο το 1951. Με τον Μυζήθρα πηγαίνανε στο καφενείο του Νικολή του Κοτζάμπαση στην Πηγή Ρεθύμνου, και του ζητούσαν να τους βάλει ν’ ακούσουν κανένα δίσκο (καμιά «πλάκα») του Σκορδαλού ή άλλου παραδοσιακού μουσικού. Πηγαίνανε παραπέρα και σφυρίζανε το σκοπό (τη μελωδία) και μετά επέστρεφαν και του ζητούσαν να τον ξαναβάλει, μέχρι που τον μάθαιναν.
Το 1961 προσλήφθηκε στην Αγροτική Τράπεζα του Ρεθύμνου, ενώ το 1967 έφυγε με «δυσμενή μετάθεση» στον Βάμο Αποκορώνου, λόγω της δικτατορίας. Επέστεψε στο Ρέθυμνο το 1974.
Συνεργάστηκε επίσης ως λαγουθέρης με λυράρηδες όπως ο Ροδάμανθος Ανδρουλάκης (με τον οποίο ήταν και στενοί φίλοι και κάνανε μαζί «παρέες», καντάδες στην Παλιά Πόλη του Ρεθύμνου κ.τ.λ.), ο Γιώργης Χριστουλάκης («Τσισμετζής») από τους Αρμένους Ρεθύμνου, ο Γιώργης Αυγενάκης από το Σπήλι, ο Γιάννης Ζυμβραγουδάκης («Τζυμπραγός») από τη Λούτρα Ρεθύμνου, ο Χαράλαμπος Αναγνωστάκης (Χαραλαμπάς), ο Βασίλης Καλαϊτζάκης ή «Πήλινος» από τον Πίκρη Ρεθύμνου κ.ά. Έπαιξε επίσης με τον Θανάση Σκορδαλό, τον Γεράσιμο Σταματογιαννάκη, τον Κώστα Μουντάκη, τον Μιχάλη Αλεφαντινό και πολλούς άλλους.
Ήταν μουσικό δίδυμο με τον Ροδάμανθο στην Αθήνα από την δεκαετία του 1950. Μετά τη στρατιωτική θητεία του Ροδάμανθου ξανάσμιξαν επαγγελματικά το 1961 και συνέχισαν τη συνεργασία τους για δεκαετίες.
Λέει: «Τον παλιό καιρό, ο κόσμος ερχόταν στα γλέντια όπως μπορούσε. Νοσταλγούσε το γλέντι κι όταν το ’βρισκε δεν το άφηνε να φύγει. Θυμάμαι στο χωριό μου πέντε μέρες πανηγύρι, από το ένα σπίτι στο άλλο». Ήταν δύσκολα, πολυήμερα και παθιασμένα (με μεράκι) γλέντια μέχρι πρωίας, από τη μια καρέκλα στην άλλη.
Στη μουσική του διαδρομή αναφέρει λυράρηδες όπως ο Νικήτας Ανυφαντάκης από τον Πλάτανο Αμαρίου, ο Ιουστινιανός Σοφιαδάκης («Στίνος») από το Άνω Μέρος Αμαρίου, ο Γιάννης Ψαροκόλλυβος από το Πέραμα, ο Σταύρος Αποστολάκης από την Ελεύθερνα και άλλοι.
Ο Μανούσος Πανταγιάς νυμφεύθηκε τη Χρυσούλα Φουρτίνη από τη Βισταγή Αμαρίου και απέκτησαν έναν γιο, τον Κωστή. Ο παλαίμαχος λαγουθιέρης και τραγουδιστής, έφυγε από τη ζωή τον Σεπτέμβριο 2022, έχοντας αφήσει σ’ αυτόν τον κόσμο άριστες εντυπώσεις για την καλλιτεχνική του διαδρομή, το ήθος και την αρχοντιά του.
Μαντινάδες προς τιμήν του
Η μουσική του Πανταγιά κι η τέχνη στο λαούτο
γροικάται και θ’ ακούγεται πάντα στον κόσμο τούτο.
Ανδρέας Σπανουδάκης
Ζήλεψε ο Χάρος μερακλή! Τεχνίτη στο λαούτο !
Γλυκόλαλο τραγουδιστή ! Πρεπιά στον κόσμο τούτο.
Στο ζάλο τον επέτυχε και του ’κανε σινιάλο.
Και του πε: «Πάμε, μερακλή στον Άδη θέλω κι άλλο».
Ακόμη ένας γλεντιστής περνά στήν άλλη όχθη.
Που δεν υπάρχουν στεναγμοί! Βάσανα! Πόνοι. Μόχθοι.
Καλοστραθιά σου φίλε Μανούσο Πανταγιά!
Χαιρέτα μου τον Τζιμπραγό – Μυζήθρα – γλεντιστάδες.
Και ξαναπιάστε απ’ την αρχή όμορφες μαντινάδες!
Και πείτε και τού Χάροντα μια για να τη θυμάται…
Να ντρέπεται για τη δουλειά που κάνει και καυχάται.
Συλλυπητήρια θερμά σ’ όλους τους συγγενείς σου !
Προπάντων στη Χρυσούλα σου, αλλά και στον Κωστή σου.
Ας είναι αιωνία η μνήμη σου.
Κωστής Ι.Γ. Καλλέργης
ΚΙΓΚ
Σημειώσεις
(1) Στους Βαλκανικούς Πολέμους πολέμησαν ακόμα (σύμφωνα με τις υπάρχουσες μαρτυρίες) οι Χαρκιανοί: Γαλάνης Ευάγγελος, Κατικάς Εμμανουήλ, Κουρνιανός Εμμανουήλ, Κουρνιανός Νικόλαος, Μακρυποδάκης Γεώργιος, Σκαλίδης Χαράλαμπος και ο Τσουτσουδάκης Εμμανουήλ.
(2) Τα χωρίσματα στο μπράτσο του λαούτου, που οι αποστάσεις μεταξύ τους καθορίζουν και το τονικό ύφος της μουσικής. Στην παραδοσιακή μας μουσική τα χωρίσματα μετακινούνται, ανάλογα με τον μουσικό δρόμο που ακολουθεί κάθε «σκοπός» (μουσικό κομμάτι).
***
Πηγή του παραπάνω άρθρου, εκτός από προσωπικές συζητήσεις μαζί του, υπήρξε η συνέντευξη του Μανούσου Πανταγιά στον Γιώργη Σηφάκη (Σημισακογιώργη) στη ραδιοφωνική εκπομπή «Μαντιναδοκουβέντες», στον ραδιοφωνικό σταθμό «Ήχος FM» το 2010.
κείμενο: Κωστής Βασιλάκης
επιμέλεια Θοδωρής Ρηγινιώτης
