Θεόδωρος Ι. Ρηγινιώτης
Είναι γνωστό ότι βρισκόμαστε πλέον όχι μόνο στην «εποχή των εικόνων», αλλά στη δεύτερη φάση της, την εποχή των ψηφιακών εικόνων. Μεγάλο μέρος του αναγνωστικού κοινού διεθνώς – και στη χώρα μας – για τους δικούς του ποικίλους λόγους προτιμά να διαβάσει μια εικονογραφημένη ιστορία σε μορφή κόμικ ή αυτοτελούς «εικονογραφημένου μυθιστορήματος» (graphic novel), παρά ένα βιβλίο με συνεχές κείμενο.
Το κόμικ, που χαρακτηρίζεται «9η τέχνη», αριθμεί πλέον μια ηλικία περίπου εκατό ετών και έχει διαμορφώσει τον δικό του πολύπλευρο και πολυσύνθετο πολιτισμό, με εκδόσεις κάθε καλλιτεχνικού επιπέδου και θεματολογίας, απευθυνόμενες σε αναγνώστες όλων των ηλικιών. Στη χώρα μας το είδος έχει εισχωρήσει από νωρίς, κυρίως με μεταφράσεις ξένων εκδόσεων (αμερικανικών, όπως τα κόμικς με χαρακτήρες του Ντίσνεϋ και τα κόμικς υπερηρώων, αλλά και πολλών ευρωπαϊκών, όπως αγγλικών, π.χ. Δικαστής Ντρεντ κ.ά., ιταλικών, π.χ. Μπλεκ κ.ά., ισπανικών, καθώς και γαλλικών, όπως οι κλασικές πλέον σειρές που είχε ξεκινήσει με τους συνεργάτες του ο θρυλικός Ρενέ Γκοσινί – Αστερίξ, Λούκυ Λουκ, Ιζνογκούντ, Ούμπα Πα). Όμως υπήρξαν και αξιοσημείωτες ελληνικές δημιουργίες, κυρίως στα πλαίσια της σειράς Κλασικά Εικονογραφημένα από τις εκδόσεις «Ατλαντίς» των αδελφών Πεχλιβανίδη, που αποτελούσαν μετάφραση αμερικανικών διασκευών αριστουργημάτων της παγκόσμιας λογοτεχνίας, αλλά οι Έλληνες εκδότες είχαν παρεμβάλει και σειρές σημαντικών Ελλήνων συνεργατών τους με ιστορικά θέματα από την αρχαία Ελλάδα, το Βυζάντιο και την Επανάσταση του 1821.
«Τα Κλασσικά Εικονογραφημένα αποτέλεσαν μέρος της πολιτιστικής ζωής της χώρας για περίπου δυο δεκαετίες, και σύντροφο της παιδικής και νεανικής ηλικίας χιλιάδων Ελλήνων. Σήμερα οι πρώτες εκδόσεις αποτελούν συλλεκτικά αντικείμενα» (από τη Βικιπαίδεια). Από το 2018 η σειρά επανεκδίδεται ανανεωμένη, σκληρόδετη, από τις εκδόσεις «Οξύ».
Σπανίως έχουμε συναντήσει και κάποια κόμικς με βίους αγίων, τουλάχιστον του αγίου Νικολάου, από τις εκδόσεις της Αδελφότητας «Λυδία» της Θεσσαλονίκης. Περιττεύει η περαιτέρω αναφορά στην ιστορία των ελληνικών κόμικς (που πλέον αριθμούς πολλούς τίτλους με ποικίλη θεματολογία, έργα πλειάδας καλλιτεχνών), δεδομένου ότι εδώ μας ενδιαφέρουν τα έργα με θέματα από τη δική μας πολιτισμική κληρονομιά.
Δύο αμερικανικά graphic novels με βίους αγίων
Πρόσφατα γνωρίσαμε με μεγάλη ικανοποίηση δύο αξιόλογα graphic novels με βιογραφίες αγίων, έργα του Αμερικανού καλλιτέχνη Gabriel Wilson, που είναι ορθόδοξος χριστιανός. Πρόκειται για τα The Cross and the Stag (δηλ. «Ο σταυρός και το ελάφι», οι περιπέτειες του αγίου μεγαλομάρτυρος Ευστάθιου Πλακίδα, 20 Σεπτεμβρίου) και The Broken Wheel («Ο σπασμένος τροχός», οι περιπέτειες της αγίας μεγαλομάρτυρος Αικατερίνης, 25 Νοεμβρίου). Παρουσίαση των δύο έργων (στα αγγλικά) μπορείτε να διαβάσετε εδώ: Make Room on Your Shelf for These Graphic Novels!
Τα έργα εκδόθηκαν στα αγγλικά από μια πρωτοβουλία Αμερικανών ορθόδοξων χριστιανών, υπαγόμενων στο Πατριαρχείο Αντιοχείας, που ονομάζεται «Ancient Faith» (δηλ. «αρχαία πίστη», εννοώντας την Ορθοδοξία, την αρχαιότερη – και γι’ αυτή αυθεντική – από όλες τις «εκδοχές» του χριστιανισμού, που έχουν στην εποχή μας πολλαπλασιαστεί αξιοσημείωτα, ιδίως από το μωσαϊκό θρησκευτικών κοινοτήτων που έχουν αναπτυχθεί στον προτεσταντικό χώρο). Η πρωτοβουλία Ancient Faith Ministries διατηρεί διαδικτυακό ραδιοφωνικό σταθμό και κανάλι, ομάδα ιστολογίων, εκδόσεις και φυσικά ηλεκτρονικό κατάστημα. Κατά τη γνώμη μου, πρόκειται για μία από τις πιο αξιόλογες προσπάθειες πνευματικής αναζήτησης που προέρχονται από ορθόδοξους χριστιανούς στον δυτικό κόσμο (και δεν είναι η μόνη). Γενικά, η πνευματική και πολιτισμική δραστηριότητα που πραγματοποιεί το Πατριαρχείο Αντιοχείας στις ΗΠΑ, κατά τη γνώμη μου, είναι αξιοθαύμαστη.
Η επιλογή της βιογραφίας των δύο συγκεκριμένων αγίων από τον καλλιτέχνη δεν είναι τυχαία, μια και πρόκειται για μια διήγηση συναρπαστικών περιπετειών, στις οποίες ένας Ρωμαίος στρατηγός και οικογενειάρχης και μια εξαιρετικά μορφωμένη έφηβη αρχοντοπούλα της Αιγύπτου (ανεξάρτητα ο ένας από την άλλη) βρήκαν την απάντηση στις προσωπικές τους αναζητήσεις, εξελίχθηκαν ηθικά και πνευματικά επηρεάζοντας θετικά και πλήθος συνανθρώπων τους, συγκρούστηκαν με το απάνθρωπο κατεστημένο της εποχής (τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία) και τελικά, ενώ φαινομενικά ηττήθηκαν (βασανίστηκαν και θανατώθηκαν για όσα πίστευαν και αγαπούσαν), όμως στην πραγματικότητα νίκησαν, κερδίζοντας την αθανασία – όχι μεταφορικά, αλλά κυριολεκτικά, με την είσοδό τους στη βασιλεία των ουρανών.
Να πω, για την ιστορία, ότι η μεταφορά της ζωής της αγίας Αικατερίνης σε εικονογραφημένο μυθιστόρημα (όπως και του αγίου Δημητρίου) ήταν κι ένα δικό μου προσωπικό όνειρο εδώ και χρόνια – είχα επιχειρήσει μάλιστα την υλοποίησή του με τη βοήθεια ενός μαθητή μου, ικανού στο σχέδιο (καλή του ώρα), αλλά η προσπάθεια δεν ευοδώθηκε – συνεπώς με άγγιξε ιδιαίτερα η διαπίστωση πως, κυριολεκτικά στην άλλη άκρη του πλανήτη μας, ένας αληθινός δημιουργός κόμικς (νομίζω, άσχετος με την Ελλάδα) εμπνεύστηκε και μπήκε στον κόπο να το πραγματοποιήσει!…
Στη χώρα μας ό,τι πλησιέστερο έχω συναντήσει είναι ο εξαιρετικός τόμος Οι μεγαλομάρτυρες της Εκκλησίας μας, ένα έργο για παιδιά με αφηγηματικές βιογραφίες αρκετών σπουδαίων προσωπικοτήτων της Ιστορίας του χριστιανισμού (αγίων) και άριστη εικονογράφηση. Είναι έκδοση της Ιεράς Καλύβης «Εισοδίων της Θεοτόκου», που υπάγεται στη Νέα Σκήτη του Αγίου Όρους.
Αυτό το πνεύμα των μαρτύρων, όχι μόνο των δύο ανωτέρω, αλλά όλων των αγίων χριστιανών μαρτύρων όλων των εποχών (που, ενώ κατά τους ανθρώπους είναι ηττημένοι, στα μάτια του Θεού είναι οι νικητές), είναι το πνεύμα του Ιησού Χριστού, του διαχρονικού διδασκάλου και μόνου «αρχηγού» τους (αρχηγού μας), ο οποίος ταπεινώθηκε και βασανίστηκε μέχρι θανάτου για να δώσει ζωή στους ανθρώπους, συγχωρώντας μάλιστα από το ύψος του σταυρού, όπου ήταν καρφωμένος, τους ίδιους τους βασανιστές και σταυρωτές Του (κατά Λουκάν, κεφ. 23, στίχος 34)!
Διηγήσεις από το βυζαντινό (και όχι μόνο) παρελθόν μας
Λοιπόν, στα καθ’ ημάς – κοινώς, επιστροφή από την Αμερική στην Ελλάδα… Στις μέρες μας (που το ελληνικό κόμικ, όπως είπαμε, έχει πλέον αναπτυχθεί) είδαμε αρκετές αξιόλογες εικονογραφημένες εκδόσεις με θεματολογία ελληνικού ενδιαφέροντος. Φυσικά δεν τις έχω παρακολουθήσει όλες, αλλά μπορώ να επισημάνω το εικονογραφημένο μυθιστόρημα Ερωτόκριτος από τις εκδόσεις «Polaris» (σχέδια του Γιώργου Γούση και αφήγηση, δηλ. σενάριο, των Δημοσθένη Παπαμάρκου και Γιάννη Ράγκου), που προκάλεσε – δικαίως – διθυραμβικές κριτικές το 2016 (δεν χρειάζεται να σας πω τι υπόθεση έχει), και την εικονογραφημένη μεταφορά του κλασικού μυθιστορήματος της αείμνηστης Πηνελόπης Δέλτα Στα μυστικά του βάλτου, σε σχέδια του Παναγιώτη Πανταζή και αφήγηση επίσης του Γιάννη Ράγκου, το 2018 από τις ίδιες εκδόσεις. Διασκεύασαν και τον Ζητιάνο του Καρκαβίτσα το 2019. Ομοίως, τις σειρές 1800 του Θανάση Καραμπάλιου (εκδ. «Jemma press»), με τις περιπέτειες μιας ελληνικής οικογένειας στην τουρκοκρατούμενη προεπαναστατική Ελλάδα (κόμικς αξιόλογα, που δεν αποσιωπούν τα μπερδέματα και τα «κακώς κείμενα» της Ιστορίας μας), αλλά και τους Μυθοναύτες, μια σειρά περιπετειών φαντασίας με ήρωες μια ετερόκλητη ομάδα «κυνηγών τεράτων», που υποτίθεται ότι δραστηριοποιείται το 1830 με εντολή του αδικοχαμένου πρώτου Κυβερνήτη της Ελλάδας Ιωάννη Καποδίστρια και αντιμετωπίζει τέρατα εμπνευσμένα από τις λαϊκές παραδόσεις του τόπου μας (από τις ίδιες εκδόσεις, με σχέδια του Γιάννη Ρουμπούλια και αφήγηση του ίδιου και του Δημήτρη Σαββαΐδη – ο Γ. Ρουμπούλιας έχει γίνει γνωστός στους φίλους του είδους από τη σειρά κόμικς επικής φαντασίας Τα χρονικά του Δρακοφοίνικα).
Από Γιώργο Βλάχο και Θανάση Καραμπάλιο έχει μεταφερθεί σε κόμικ και το μυθιστόρημα του Ιουλίου Βερν Το Αιγαίο στις φλόγες, που διαδραματίζεται κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης (εκδ. «Μικρός Ήρως»)
Ας αναφέρω και τη σειρά κόμικς Ύψιλον από τις εκδόσεις «Ψυχής τα λαμπυρίσματα» (αφήγηση Βασίλη Χειλά, σχέδια του Θάνου Κόλλια και χρωματισμός του Γιάννη Αλέρτα) με περιπέτειες Ελλήνων υπερηρώων στη σύγχρονη Ελλάδα, εμπνευσμένων από την παράδοση και τη μυθολογία του τόπου μας. Εμφανίστηκε το 2004, αλλά διακόπηκε δύο χρόνια αργότερα και άρχισε πιλοτικά να επιστρέφει εντός του σημερινού κόμικ των ίδιων συντελεστών Αιώνιος. Προσωπικά, μου άρεσε, όπως μου αρέσει και ο Αιώνιος (ιστορία υπερηρώων, φαινομενικά τουλάχιστον άσχετη με την Ελλάδα – εκδ. «Phase Productions»). Ο Βασίλης Χειλάς με τον Παναγιώτη Τσαούση δημιούργησαν και την (πολύ σκληρή) σειρά κόμικς Λήσταρχοι – Άγριες συμμορίες στην Ελλάδα του 1920, που διεκτραγωδεί τις περιπέτειες θρυλικών παράνομων εκείνης της κρίσιμης όσο και δύσκολης εποχής (εκδ. «Jemma press»).
Να μην ξεχάσω ότι και από τις περιπέτειες του θρυλικού λογοτεχνικού «Μικρού Ήρωα» (μιας παρέας παιδιών που αντιστέκονται κατά των Ναζί – το εξηγώ, υποθέτοντας ότι δε γνωρίζουν πλέον όλοι ποιος είναι ο Μικρός Ήρωας) έχουμε εμπνευσμένο τουλάχιστον ένα κόμικ, κρητικού μάλιστα ενδιαφέροντος, με τίτλο «Το αεροδρόμιο φάντασμα». Εκδόθηκε από τις εκδόσεις «Μικρός Ήρως» του Λεωκράτη Ανεμοδουρά (εγγονού του πρωτοπόρου Στέλιου Ανεμοδουρά, δημιουργού του «Μικρού Ήρωα» και εκδότη πολλών κλασικών πλέον κόμικς), σε αφήγηση Γιώργου Βλάχου και σχέδιο Κώστα Φραγκιαδάκη. Γενικά για τον «Μικρό Ήρωα» παρακαλώ να διαβάσετε εδώ.
Άφησα για το τέλος τις δύο βραβευμένες δημιουργίες του πολυτάλαντου έφηβου Ρεθεμνιώτη καλλιτέχνη Γιώργου Λελεδάκη, σε σχέδια του ζωγράφου Σπύρου Ζαχαρόπουλου, Του Αρκαδιού το Ολοκαύτωμα και Το πέμπτο ζάλο – Δασκαλογιάννης, που μεταφέρουν σε επικές εικονογραφημένες νουβέλες τα ομώνυμα ιστορικά γεγονότα (το πρώτο από τις εκδόσεις «Έαρ» το 2018 – μεταφράστηκε και στα αγγλικά – και το δεύτερο από τις εκδόσεις «Νάμα» το 2020).
Και καταλήγω στην προσπάθεια, που έγινε αφορμή να κάνουμε εξαρχής αυτήν την αναφορά: στις εκδόσεις «Byzantine tales» των Σπύρου Θεοχάρη και Χρυσαυγής Σακελλαροπούλου, που πήραν την πρωτοβουλία, από το 2019, να μεταφέρουν σε κόμικς και graphic novels σημαντικές, αλλά και συναρπαστικές, στιγμές και προσωπικότητες του βυζαντινού (και όχι μόνο) παρελθόντος μας.
Μέχρι στιγμής βλέπουμε τρία έργα του καλλιτεχνικού δίδυμου: τα εικονογραφημένα μυθιστορήματα Θεοφανώ – Μια βυζαντινή ιστορία (για τη ζωή της φιλόδοξης και μοιραίας αυτοκράτειρας Θεοφανούς, συζύγου των αυτοκρατόρων Ρωμανού Β΄ και αγίου Νικηφόρου Φωκά, ερωμένης, συνενόχου και τελικά αντιπάλου του επόμενου αυτοκράτορα Ιωάννη Τσιμισκή) και 1821 – Η αρχή της Επανάστασης (ένας φόρος τιμής στον αρχηγό της Φιλικής Εταιρίας και πρώτο ηγέτη της Επανάστασης, τον ευγενικό, ηρωικό, αλλά και τραγικό Αλέξανδρο Υψηλάντη) και τη σειρά κόμικς Βασίλειος Βασιλεύς, που αναφέρεται στη ζωή ενός από τους σημαντικότερους Βυζαντινούς αυτοκράτορες, του Βασιλείου Β΄ του Μακεδόνα (Βουλγαροκτόνου). Γνωρίστε τους συντελεστές, το έργο τους (που κυκλοφορεί και στα αγγλικά) και την όλη προσπάθεια με μερικές επισκέψεις στην ιστοσελίδα τους, byzantine tales.com.
Σε συνέντευξή της στην ιστοσελίδα The director’s cut η Χρυσαυγή Σακελλαροπούλου, μεταξύ άλλων, ανέφερε: «Η βυζαντινή περίοδος είναι μια αρκετά παρεξηγημένη περίοδος της ιστορίας γιατί την έχουμε συνδέσει στενά με κάποια διαχρονικά στερεότυπα τα οποία, πάνω κάτω, όλοι γνωρίζουμε. Αυτό έχει αλλάξει στους διεθνείς ακαδημαϊκούς κύκλους τα τελευταία χρόνια, σε τέτοιο σημείο που θα μπορούσαμε να πούμε ότι βλέπουμε ένα μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τη βυζαντινή ιστορία στο εξωτερικό παρά στην Ελλάδα. Μέσα από δημοφιλή podcasts στα αγγλικά και από πρόσφατες εκδόσεις ανακαλύψαμε ένα διαφορετικό, λαμπρό Βυζάντιο που δεν μπόρεσε η σχολική ιστοριογραφία να μας το επικοινωνήσει.
»Το Βυζάντιο είναι σε τέτοιο μεγάλο βαθμό ενταγμένο στην Νεοελληνική κουλτούρα που είτε δεν το αντιλαμβανόμαστε, είτε απλά το αγνοούμε . Βρίσκεται στην ίδια τη γλώσσα που μιλάμε, στα ήθη και τα έθιμα, τη μουσική ακόμα και πολλά από τα φαγητά που τρώμε. Για να είμαστε απόλυτα ειλικρινείς, πριν ασχοληθούμε με αυτό το project, ούτε εμείς κατανοούσαμε την μεγάλη επιρροή του Βυζαντίου στην καθημερινότητα μας.
»Αυτό που μας παρακίνησε να ασχοληθούμε με αυτή την περίοδο λοιπόν, ήταν το γεγονός ότι καθαρά με βάση τα ιστορικά γεγονότα, η μεσαιωνική εποχή στην γεωγραφική περιοχή μας είναι το ίδιο συναρπαστική με την δυτική μεσαιωνική περίοδο η οποία, σε αντίθεση με το Βυζάντιο, υπερπροβάλλεται μέσα από ταινίες και τη λογοτεχνική παραγωγή. Ως μεγάλοι fans σειρών όπως το Game of Thrones, το Vikings, και ταινιών όπως η τριλογία του Άρχοντα των δαχτυλιδιών αποφασίσαμε να αναδείξουμε μια συναρπαστική Βυζαντινή ιστορία όπως αυτή της Θεοφανούς και να βάλουμε ένα μικρό λιθαράκι στο να μπει κάποια στιγμή και η περίοδος του Βυζαντίου στην ποπ κουλτούρα».
Ταξιδεύοντας στον κυβερνοχώρο, ανακαλύπτουμε κι άλλα εικονογραφημένα μυθιστορήματα με «δικά μας» θέματα, όπως το 1453 των Ορέστη Μανούσου και Νίκου Παγώνη από τις εκδόσεις «Anubis» (ελπίζω πως δε χρειάζεται να σας πω το θέμα), τη σειρά του Θανάση Πέτρου που αναφέρεται στον Εθνικό Διχασμό και τη Μικρασιατική Καταστροφή (από τις εκδόσεις «Ίκαρος») Οι όμηροι του Γκέρλιτς και 1922 – Το τέλος ενός ονείρου, το ανατρεπτικό graphic novel του Soloup 21: Η μάχη της πλατείας, που «επιχειρεί να ξαναδεί τον αγώνα της ελληνικής επανάστασης του 1821 μέσα από τα μάτια του σύγχρονου θεατή», την επική σειρά Διγενής, κ.ά.
Αξιοσημείωτο (προπαντός λόγω προέλευσης) είναι το αμερικανικό graphic novel Sons of Chaos (δηλ. «Τα παιδιά του Χάους», ελληνική έκδοση με τίτλο Τα Παιδιά της Επανάστασης, σε μετάφραση Αλέξη Καλοφωλιά από τις εκδόσεις «Κάκτος») του Αμερικανού Chris Jaymes και του Αργεντινού Ale Aragon, που αφηγείται την ιστορία του Μάρκου Μπότσαρη και, μέσω αυτής, τον αγώνα των Ελλήνων για την ανεξαρτησία. Λεπτομέρειες για το έργο στην ειδική ιστοσελίδα https://sonsofchaos.com. Ομοίως και το ιαπωνικό κόμικ (manga) της καλλιτέχνιδος Sato Futaba, με θέμα τη ζωή της Άννας Κομνηνής, βάσει του οποίου δημιουργήθηκε και ομώνυμη σειρά κινουμένων σχεδίων για την ιαπωνική τηλεόραση!
Αυτά λοιπόν, όλα όσα αναφέραμε, είναι χάρτες κρυμμένων θησαυρών, που, όπως είπε η Χρυσαυγή Σακελλαροπούλου, δεν μπόρεσε το σχολείο να μας βοηθήσει να τους ανακαλύψουμε – ακόμη χειρότερα, ίσως ούτε καν να υποψιαστούμε την ύπαρξή τους… Θησαυρών δικών μας, με αμύθητη αξία. Αξία όχι μόνο για το παρελθόν, αλλά και για το παρόν και το μέλλον μας. Δεν ευθύνεται αποκλειστικά το σχολείο φυσικά, αλλά και η περιρρέουσα ατμόσφαιρα, από την οποία συχνά δέχεται πυρά. Πυρά, που ίσως μπορέσουμε να τα αντιμετωπίσουμε με το μυστηριώδες «υγρόν πυρ» των Βυζαντινών προγόνων μας, αρκεί να ανακαλύψουμε τη συνταγή του (μεταφορικά μιλώντας) και να το κάνουμε ξανά αξιόμαχο.
ΥΓ: Αν θέλετε, επισκεφθείτε και τα παλαιότερα άρθρα μας (έμμεσα σχετικά): «Βαρετοί» ήρωες – Συναρπαστικοί υπερήρωες!…, Μαυρόλυκοι, Ανταρόλυκοι και Game of Thrones και Ν. Ε. Παπαδογιαννάκης, Ο Αντισκάρος (ιστορικό μυθιστόρημα).
Καλή ανάγνωση – ή μήπως προτιμότερο να πω: καλό ταξίδι…
