Κάθε χρόνο σε ολόκληρη την Ελλάδα, δεκάδες σχολεία κλείνουν λόγω ελλείψεως μαθητών, θύματα του δημογραφικού μαρασμού. Η κυβέρνηση δε φαίνεται να ανησυχεί – απλώς τα διαγράφει από τον χάρτη (συγγνώμη, τα «συγχωνεύει» με άλλα!), προφανώς χαρούμενη που μειώνονται και τα έξοδα του υπουργείου Παιδείας, και προχωρεί παραπέρα στο έργο της ερήμωσης της πατρίδας μας και της διάλυσης της ελληνικής κοινωνίας!

Δυστυχώς, τα σχολεία κλείνουν σε όλη την Ελλάδα και η ύπαιθρος ερημώνει, επειδή το κράτος δεν επιθυμεί να ανακόψει αυτή την πορεία, που έχει τεράστιες συνέπειες για την κοινωνία, την οικονομία και την ποιότητα ζωής στην πατρίδα μας. Και δεν θα ανακοπεί, αν δεν υπάρξει γενναία στροφή στην πολιτική των ελληνικών κυβερνήσεων προς αυτή την κατεύθυνση.

Για να ζήσει κάπου μόνιμα μια οικογένεια

Για να ζήσει μόνιμα κάπου ένας άνθρωπος ή μια οικογένεια, απαιτούνται ορισμένες συνθήκες. Μια κυβέρνηση που θα επιθυμούσε τη διατήρηση ζωντανής της ελληνικής υπαίθρου, θα λάμβανε μέτρα για την κάλυψη των βασικών αναγκών των κατοίκων της, ώστε να παραμείνουν (ή να επιστρέψουν) στα χωριά τους, να ζήσουν ποιοτικά, να αναπτυχθούν οι ίδιοι και οι οικογένειές τους και να ακμάσουν. Οι βασικές αυτές ανάγκες είναι γνωστές σε όλους. Τις καταγράφω:

1. Κατοικία (με διευκολύνσεις για την ανακαίνιση των ερειπωμένων σπιτιών στα χωριά μας, με στόχο οι ιδιοκτήτες τους να ζουν σ’ αυτά και όχι μόνο να τα εκμεταλλεύονται τουριστικά – τραγική ειρωνεία, σε μια χώρα όπου οι πολίτες αρχικά υποβαθμίστηκαν οικονομικά και τώρα χάνουν τα σπίτια τους, μη μπορώντας να αποπληρώσουν τα στεγαστικά τους δάνεια!).

2. Εργασία, που μπορεί να αφορά στον αγροτικό και κτηνοτροφικό τομέα, αλλά μπορεί και όχι, όπως θα εξηγήσουμε παρακάτω.

3. Τρόφιμα και τα λοιπά είδη πρώτης ανάγκης, πράγμα που προϋποθέτει ανάπτυξη τοπικής αγοράς, αλλά και εύκολη πρόσβαση στην πλησιέστερη αγορά, σε κοντινό κέντρο, που μπορεί επίσης να είναι χωριό ή κωμόπολη (αλλά και η πλησιέστερη πόλη).

4. Περίθαλψη, με οργανωμένα κέντρα υγείας, ιατρεία και άμεση μεταφορά των σοβαρών περιστατικών στο πλησιέστερο νοσοκομείο (που πρέπει κι αυτό να μην έχει καταρρεύσει, όπως δυστυχώς βλέπουμε στις μέρες μας ακόμη και σε πολλά νοσοκομεία των πόλεων!).

5. Παιδεία για τα παιδιά του, δηλ. μόρφωση και επαγγελματική κατάρτιση με σχολεία και εκπαιδευτήρια όσο το δυνατόν πλησιέστερα, με εύκολη πρόσβαση.

Η πρόσβαση προϋποθέτει οργανωμένες συγκοινωνίες με κατάλληλα λεωφορεία, που θα εκτελούν συγκεκριμένα δρομολόγια, ειδικά σε απομακρυσμένες περιοχές, για τη σύνδεση των παιδιών με το σχολείο, αλλά και με τα απογευματινά τους μαθήματα, όπου χρειάζονται. Τα δρομολόγια αυτά μπορούν να οργανωθούν με βάση τις ανάγκες του μαθητικού πληθυσμού κάθε περιοχής, οι οποίες καταγράφονται κατά τη διαδικασία έκδοσης της μαθητικής κάρτας συγκοινωνιών.

6. Ασφάλεια από κινδύνους κάθε είδους, είτε για πυρκαγιές πρόκειται, είτε για θεομηνίες, είτε για δράση κακοποιών. Πυροσβεστικούς σταθμούς, αστυνομικά τμήματα, σοβαρές μελέτες και οργάνωση για την προστασία από φυσικές καταστροφές.

7. Δίκτυα συγκοινωνιών σε γη, θάλασσα και αέρα (ανάλογα με την περίσταση), που θα τον συνδέουν με τον υπόλοιπο κόσμο.

8. Καλαισθησία, δηλ. ένα όμορφο περιβάλλον στους δρόμους, τις πλατείες, τα σπίτια, τη φύση γύρω του.

9. Ψυχαγωγία. Δεν εννοώ (μόνο) καφετέριες και «κλαμπ», αλλά πρωτίστως ευκαιρίες για δημιουργική και ανθρώπινη ψυχαγωγία: ανθρώπους που ξέρουν να παίζουν μουσική, να τραγουδούν και να χορεύουν (παραδοσιακούς μερακλήδες δηλαδή), ευκαιρίες για δραστηριοποίηση στη ζωγραφική, στη γλυπτική κ.λ.π., θέατρο, κινηματογραφικές προβολές και γενικά – με μια λέξη – πολιτισμό.

10. Εννοείται ότι χρειάζεται ενέργεια και καθαρό νερό σε προσιτές τιμές, αποχετευτικό δίκτυο κ.τ.λ. Όλα αυτά προϋποθέτουν δημόσια έργα σχεδιασμένα και πραγματοποιημένα με διαφάνεια και υπευθυνότητα.

Όλες αυτές οι συνθήκες, άλλοτε λιγότερο, άλλοτε περισσότερο, απουσιάζουν από τα χωριά μας. Είναι λοιπόν φυσικό να μαραζώνουν, να ερημώνουν και κάποια στιγμή να εξαφανιστούν, αφήνοντας πίσω τους μόνο σωρούς ερειπίων.

Και τι μας χρειάζονται τα χωριά;

Ωστόσο, το πρώτο ερώτημα, που θα θέσουν ορισμένοι και στο οποίο καλούμαστε να απαντήσουμε, είναι: «Και τι μας χρειάζονται τα χωριά; Μικροί οικισμοί διάσπαρτοι σε ορεινά και ημιορεινά σημεία – αλλά και σε πεδινά – που κάποτε εξυπηρετούσαν τις ανάγκες των ταλαίπωρων, φτωχών και βασανισμένων προγόνων μας και έστω παρήγαγαν και πολιτισμό, σήμερα τι σκοπό εξυπηρετούν, εκτός αν μπορούν να αξιοποιηθούν για τουριστικές επιχειρήσεις; Στο παρελθόν, οι άνθρωποι προσπαθούσαν ίσα ίσα να επιβιώσουν. Σήμερα έχουμε – και πρέπει να έχουμε – απαιτήσεις, είμαστε πολίτες ολόκληρου του κόσμου. Εργαζόμαστε και ζούμε στις πόλεις, εκεί μπορούμε να αναπτύξουμε ποικίλες δραστηριότητες και εμείς και τα παιδιά μας. Αποκτούμε και ένα εξοχικό σε ωραίο, προσβάσιμο μέρος, και είμαστε εντάξει.

»Οι παραγωγικοί οικισμοί επιβιώνουν. Οι άλλοι μαραζώνουν και εξαφανίζονται, ακολουθώντας τη φυσική ροή των πραγμάτων. Είναι ανώφελο, δαπανηρό και αναποτελεσματικό να προσπαθούμε να το εμποδίσουμε, υπακούοντας μόνο σε ρομαντικούς συναισθηματισμούς».

Θα απαντήσουμε τα εξής:

Εξυπακούεται ότι τα χωριά είναι η βάση για την ανάπτυξη του πρωτογενούς τομέα της οικονομίας, δηλαδή της αγροτικής και κτηνοτροφικής παραγωγής, της αμπελουργίας, μελισσοκομίας κ.τ.λ., και μπορεί επίσης να είναι και η βάση για την επεξεργασία, τυποποίηση και διάθεση στο εμπόριο των προϊόντων που παράγονται στην περιοχή. Συν τις δυνατότητες που παρέχουν για τουριστική ανάπτυξη.

Ωστόσο, πρέπει να λάβουμε υπόψιν ότι η ζωή σε ένα χωριό διαθέτει επιπλέον τέσσερα πλεονεκτήματα:

• Ανθρώπινες σχέσεις και όχι την απρόσωπη ερημιά των πόλεων. Μετακίνηση με τα πόδια και όχι αναγκαστικά με αυτοκίνητο και πολλές καλημέρες κάθε πρωί, τόσο σε ανθρώπους, όσο και (μεταφορικά μιλώντας) σε ζώα, πουλιά και δέντρα.
• Σύνδεση με τη φύση, η οποία παρέχει πιο υγιεινές συνθήκες ζωής, σωματική άσκηση, ψυχική ανάταση, ακόμη και παραγωγή προϊόντων που μπορεί να φτάσει σε επίπεδο οικιακής οικονομίας, με οικόσιτα ζώα, περιβόλι, αμπέλι κ.τ.λ. Αυτό με τη σειρά του σημαίνει απεγκλωβισμό από την πλημμύρα των διαφημίσεων,  των εικονικών ψηφιακών σχέσεων και της ανάγκης του καταναλωτισμού για να γεμίσουν τα κενά της ψυχής μας.
• Σύνδεση με τη σοφία των ανθρώπων του παρελθόντος, οι οποίοι δεν διέθεταν ψηφιακή τεχνολογία, αλλά ήξεραν να αυτοσχεδιάζουν, να δίνουν ομορφιά στη ζωή τους (ακόμη και με τα χειροποίητα και καλαίσθητα αντικείμενα καθημερινής χρήσης) και να καλλιεργούν στον εαυτό τους και στα παιδιά τους την ανθρωπιά και την αξιοπρέπεια, καθώς και τους αγώνες για την ελευθερία. Φυσικά, όχι πάντα. Αλλά εκεί θα συναντήσουμε αυτές τις αξίες, είτε στην επαφή μας με τους «τελευταίους της παλιάς γενιάς» είτε ακόμη και από απλά αντικείμενα, που θα μας «μιλήσουν» και θα μας ανοίξουν παράθυρο σε έναν πιο ανθρώπινο (όχι πιο εύκολο) κόσμο. Έχουμε επίσης σύνδεση με τις ρίζες μας, τους δικούς μας προγόνους και το παρελθόν της δικής μας οικογένειας, αν πρόκειται για το χωριό μας.
• Όλα αυτά οδηγούν σε ένα πολύτιμο αγαθό: ελευθερία.

Αυτά τα έχουν αντιληφθεί ήδη αρκετοί συμπατριώτες μας ανά την Ελλάδα, οι οποίοι – κάνοντας μια αξιοθαύμαστη γενναία κίνηση – έχουν επιστρέψει στα χωριά (της καταγωγής τους ή άλλα), έχουν αξιοποιήσει τις δυνατότητες που τους παρέχουν, έχουν αναπτυχθεί οικονομικά και απολαμβάνουν με τις οικογένειές τους μια ποιότητα ζωής που δεν θα εύρισκαν ποτέ εγκλωβισμένοι στα γιγάντια αστικά κέντρα. Χωρίς να είναι απομονωμένοι ή αποκομμένοι από τις δυνατότητες που τους παρέχουν και τα αστικά κέντρα, όταν χρειάζεται.

Το να ζει κάποιος στο χωριό δεν σημαίνει ότι είναι οπωσδήποτε αγρότης ή κτηνοτρόφος. Μπορεί να εργάζεται σε αστικές εργασίες, είτε μέσω διαδικτύου, είτε μετακινούμενος (και στις πόλεις μπορεί να χρειάζεσαι αρκετή ώρα για να φτάσεις στο χώρο εργασίας σου). Αλλά συγχρόνως διαθέτει και τα πλεονεκτήματα που αναφέραμε παραπάνω.

Ωστόσο τα χωριά, εκτός από τις κατάλληλες συνθήκες για να μπορεί να ζήσει μόνιμα σ’ αυτά ένας άνθρωπος ή μια οικογένεια, χρειάζονται και την ανάλογη παιδεία και πρακτική ενίσχυση για να μη χάσουν την πολιτισμική ταυτότητά τους και μετατραπούν σε καρικατούρες μικροσκοπικών πόλεων. Σε αυτή την περίπτωση, αρκετά από τα πλεονεκτήματα που προσφέρουν στην ποιότητα ζωής των ανθρώπων (αν όχι όλα) θα χαθούν.

Ο πρωτογενής τομέας στην πατρίδα μας υποφέρει. Δυσβάστακτες δαπάνες, ελλείψεις σε έργα υποδομής, σκάνδαλα και ακαταστασία στις επιδοτήσεις και τις αποζημιώσεις για φυσικές καταστροφές, ολιγωρία του κράτους για προώθηση των τοπικών προϊόντων στην ελληνική και ξένη αγορά…

Καιρός να μπει μια αρχή με συντονισμένες ενέργειες της πολιτείας (του κράτους) σε όλους τους τομείς, που θα επιτρέψουν στα χωριά μας να αναπνεύσουν. Δεν θα γίνει σε μία μέρα, ίσως ούτε σε ένα χρόνο. Αλλά χωρίς θέληση από εμάς τους ίδιους και σοβαρή προσπάθεια, δεν πρόκειται να γίνει ποτέ.

Υστερόγραφο:

– Οι Θέσεις της ΝΙΚΗΣ για τον πρωτογενή τομέα και την αναζωογόνηση της υπαίθρου δημοσιεύονται εδώ: https://nikh.gr/agrotikis-anaptixis-kai-trofimon/

– Παρουσίαση του προγράμματος της ΝΙΚΗΣ «Σχέδιο Περιφερειακής Αναγέννησης “Ελλάδα 2040”: https://nikh.gr/schedio-perifereiakis-anagennisis-ellada-2040/

Θεόδωρος Ι. Ρηγινιώτης
Υπεύθυνος της Θεματικής Ομάδας Πολιτισμού της ΝΙΚΗΣ
Υπεύθυνος της Τοπικής Κοινότητας της ΝΙΚΗΣ στο Ρέθυμνο