Ο Κωνσταντίνος Γαλανός με παλιές και νέες επιτυχίες του σε μια μοναδική εμφάνιση στο Ρέθυμνο, στο Apple Bar (Σαλαμίνος 11, Παλιά πόλη), την Τετάρτη 11 Ιανουαρίου 2012.
Τηλέφωνο για κρατήσεις 6974780039.
.
.
.
[box style=”rounded”]δείτε που είναι το Apple Bar[/box]
Ρέθυμνο 74100, Ελλάδα
Σε διαγωνισμό οδεύει το έργο εγκατάστασης επεξεργασίας λυμάτων στις Δημοτικές Ενότητες Κουλούκωνα-Ζωνιανών του Δήμου Μυλοποτάμου Ρεθύμνης με το σύστημα μελέτη-κατασκευή.
Η Γ’ Λυκείου Περάματος σας προσκαλεί στην Κρητική βραδιά που διοργανώνει το Σάββατο 14 Ιανουαρίου 2012 στο Κέντρο ”Έναστρον” (πρώην Αποσπερίδα, στη Σκεπαστή Μυλοποτάμου).
Γεροποτάμου 74052, Ελλάς
Γενικό απαγορευτικό για τον απόπλου των πλοίων από τα λιμάνια της Κρήτης, αλλά και της υπόλοιπης Ελλάδας, εξαιτίας των θυελλωδών ανέμων που πνέουν στα πελάγη, τέθηκε σε ισχύ από το μεσημέρι και θα ισχύει τουλάχιστον μέχρι τα μεσάνυχτα,
Συνελήφθη, χθες το απόγευμα, στο Ρέθυμνο, από Αστυνομικούς της Υποδιεύθυνσης Ασφαλείας και του Τ.Α.Ε. Ρεθύμνου, ένας 26χρονος για κλοπή, διακεκριμένες περιπτώσεις φθοράς και αντίσταση.
Οι ALTER EGO ανακοίνωσαν την ολοκλήρωση της διαδικασίας υποβολής αιτήσεων στο 23ο Κυνήγι Θησαυρού. Ευχαριστούν θερμά τις ομάδες που δήλωσαν συμμετοχή και τους εύχονται κάθε επιτυχία.
Ερώτηση στη Βουλή για την Πολυπολιτισμική Βραδιά που διοργάνωσε στις 18 Δεκεμβρίου ο Δήμος Ρεθύμνου και το κόστος αυτής, κατέθεσαν οι βουλευτές του ΛΑΟΣ Αθ. Πλέυρης και Γ. Ανατολάκης.
Για παρεμβάσεις από τρίτα πρόσωπα -υπηρεσιακούς και άλλους παράγοντες- εκ μέρους υπουργού έκαναν λόγο, σύμφωνα με πληροφορίες οι οικονομικοί εισαγγελείς Γρηγόρης Πεπόνης και Σπύρος Μουζακίτης κατά τη δίωρη παραμονή
Συνάντηση με τοπικά στελέχη και μέλη της Δημοκρατικής Συμμαχίας, τον Μητροπολίτη Ρεθύμνης και Αυλοποταμου κ.κ. Ευγένιο και φορείς του νομού είχε σήμερα η Πρόεδρος του κινήματος, κα Ντόρα Μπακογιάννη, συνοδευόμενη από τους
Το Επιμελητήριο Ρεθύμνης επισκέφθηκε την Πέμπτη 5 Ιανουαρίου 2012 η Πρόεδρος της Δημοκρατικής Συμμαχίας κα Ντόρα Μπακογιάννη, συνοδευόμενη από τους Βουλευτές κ.κ. Ελευθ. Αυγενάκη, Χρήστο Μαρκογιαννάκη και στελέχη του Κόμματός
Στα 105 εκατομμύρια ευρώ υπολογίζονται τα έσοδα και τα έξοδα του Δήμου Ρεθύμνου για το έτος 2012. Το τελικό σχέδιο του νέου προϋπολογισμού εγκρίθηκε από το Δημοτικό Συμβούλιο στη χθεσινή συνεδρίαση και πρόκειται για έναν προϋπολογισμό
Πρόκειται για το γνωστό (χασαπο)σέρβικο χορό, ο οποίος πέρασε στη δισκογραφία από τον Κώστα Μουντάκη την δεκαετία του 1960 (σε δίσκο 45″ και σε δίσκο – συλλογή 33″). Από αφηγήσεις γνωρίζουμε ότι τουλάχιστον στο νομό Ρεθύμνου, χορεύονταν από τα τέλη του 19ου αιώνα.
Τα παραπάνω στοιχεία είναι γνωστά λίγο πολύ σε αρκετούς κρητικούς. Ποιο είναι όμως το τραγούδι που ταξίδεψε στη βαλκανική χερσόνησο και έφτασε έως και την Κρήτη για να καθιερωθεί ως «παραδοσιακός» χορός;
Πρόκειται για το (παιδικό) σλάβικο τραγούδι «Dunje Ranke» (=Φρέσκο Κυδώνι) το οποίο μπορείτε να ακούσετε εδώ:
και του οποίου οι στίχοι μεταφράζονται περίπου ως:
Πήγαινε σπίτι, φόρεσε το φόρεμα σου, φρέσκο κυδώνι,
Φρέσκα κυδώνια, νωπά κυδώνια, αχλάδια karamanke (τύπος αχλαδιού).
Πήγαινε σπίτι, χτένισου, φρέσκο κυδώνι,
Φρέσκα κυδώνια, νωπά κυδώνια, αχλάδια karamanke.
Ελάτε και πάλι να οδηγήσεις το χορό, φρέσκο κυδώνι,
Φρέσκα κυδώνια, νωπά κυδώνια, αχλάδια karamanke.
Απ’ ότι φαίνεται στους στίχους ως dunje ranke ή φρέσκο κυδώνι εννοείται το νέο κορίτσι. Οπότε ο ελληνικός στίχος που μετέφερε ο Κωστής Μουντάκης στην κρητική δισκογραφία και λέει: «Τα κορίτσια Σερβικά τα λένε Ντουρνεράκια» έχει βάση!
Οι στίχοι στην «κρητική» εκδοχή του τραγουδιού:
Τα κορίτσια Σερβικά τα λένε Ντουρνεράκια
και χορό τον είχανε τα ντελικανιδάκια
Ντουρνεράκια ντουρνεράκια ντουρ και παλαμάκια
Χρόνια περαζόμενα λεβέντες γεροντάκια
όλο χάρη κι ομορφιά με τα κοντά βρακάκια
Μες στσι φτωχογειτονιές και τα στενά σοκάκια
ξεφαντώναμε μαζί όλα τα χωριανάκια
Εποχές αξέχαστες με του σεβντά μεράκια
που χορεύαμε κι εμείς στην Κρήτη Ντουρνεράκια
Αντρες που φορούσανε τριζάτα στιβανάκια
και δαχτυλιδόνανε τα μαύρα τους μουστάκια.
Το τραγούδι έχει εντοπιστεί σε αρκετές περιοχές της Ελλάδας. Ενδεικτικά αναφέρουμε ηχογράφηση του 1927 που στο YouTube έχει τίτλο Φουρνεράκια/Ντουρνεράκια/Dunje Ranke με τον Σωτήρη Στασινόπουλο [γεννήθηκε το 1880 στη Στρέζοβα (σήμερα Δάφνη) της περιοχής Ντάρα Αχαΐας, κοντά στα Καλάβρυτα]:
Στην Εγκυκλοπαίδεια του Ελληνικού Χορού 3 αναφέρεται ότι το τραγούδι χορευόταν και στην Σκύρο (ως Ντουρνεράτσα) αλλά και στην Αρκαδία.
Στον πίνακα του 1932 του ζωγράφου Θεόφιλου από την Λέσβο, ο λαϊκός ζωγράφος απεικονίζει χορευτές και σημειώνει επάνω: «Ο χορός των Σέρβων παίδων και δεσποινίδων» [αναφερόμενος, προφανώς, και στα δυο νεαρά φύλα των χορευτών].
Κλείνουμε το μικρό αυτό αφιέρωμα, με μία ακόμα εκτέλεση του Дуње ранке (όπως γράφεται στην κυριλλική γραφή του το τραγούδι) από μικρές μαθήτριες:
Κώστας Βασιλάκης
Το χωριό Μέλαμπες, σπουδαίο και ιστορικό κεφαλοχώρι της επαρχίας Αγίου Βασιλείου του
νομού Ρεθύμνης, υπαγόμενο σήμερα στο δήμο Λάμπης, είναι από τα πλουσιότερα σε
μουσική παράδοση κρητικά χωριά και η προσφορά του στη διαμόρφωση της ρεθεμνιώτικης
μουσικής θεωρείται ιδιαίτερα σημαντική.
Όπως υπάρχει ιδιαίτερη μελαμπιανή προφορά στο
γλωσσικό ιδίωμα του χωριού, έτσι υπάρχει και ιδιαίτερο μελαμπιανό μουσικό ύφος και
μελαμπιανά συρτά, όπως τα συρτά του Βαγγέλη Χατζηδάκη (Χατζηδοβαγγέλη), κάποια από
τα οποία κατά την παράδοση ηχογραφήθηκαν από το Θανάση Σκορδαλό ή και άλλους
καλλιτέχνες.
Ο Σύλλογος Μελαμπιανών «Οι Τέσσερις Μάρτυρες» (πήρε αυτό το όνομα γιατί οι άγιοι
Τέσσερις Μάρτυρες του Ρεθύμνου ήταν Μελαμπιανοί στην καταγωγή) εξέδωσε δύο
ψηφιακούς δίσκους (CD) με επιλεγμένα μουσικά ακούσματα από τη μελαμπιανή παράδοση.
Τα παρακάτω αποσπάσματα για την τοπική μουσική παράδοση των Μελάμπων και τους
Μελαμπιανούς μουσικούς προέρχονται από το εξαίρετο δίτομο έργο του Μελαμπιανού
δασκάλου και λαογράφου Νίκου Φασατάκη, Λαογραφία των Μελάμπων Ρεθύμνης, έκδοση
του Συλλόγου Μελαμπιανών Αθήνας «Οι Τέσσερις Μάρτυρες».
Είναι γραμμένα στο κρητικό
ιδίωμα, με προσπάθεια απόπειρας και της ρεθεμνιώτικης προφοράς, γι’ αυτό σε μερικά
σημεία θέλει προσοχή στην ανάγνωσή του:
«…Το μπαλιό γκαιρό ’μαστο μπολλοί –ετότες εκάνα μπολλά κοπέλια και δεν επολυφεύγα
γκιόλας– κ’ εβλέπαμε ντα έχνη στην οξοχή κ’ εκειά μαθαίναμε λύρα πολλοί, για να περνά η
γιώρα. Έτσα οι λυρατζήδες ήσανε μπόλικοι και σπανίως επόμενε μπαρέα χώρις όργανο.
Οργανοπαίχτες απού θυμούμαι από καλά παλιά (=πολύ παλιά) σάμ’ εδά και πάνω κάτω με το
σειρά είν’ ετούτοινέ: άλλοι ’ναι ποθαμένοι κι άλλοι αζωντανοί. Μερκοί παίζουνε στην
Αθήνα, στο Ηράκλειο και στην Αυστραλία. Γλεντιζου τζοι χωριανούς όπου γκι α μπεις και
μερκοί ’ναι κ’ επαγγελματίες. Μερκοί πάλι παίζανε μόνο πάσο (=συνοδεία).
Λυρατζήδες
Σφυριδογιάννης, Νικηφοροκωσταδιός, Χριστοφόρος, Κυριακομανόλης, Ζεοθύμιος,
Ζεόγαμπρος, Καλλιοτζοκοκόλης (Νικόλαος Γιαννακάκης), Μπασταρδογιώργης,
Τζανακογιάννης, Ψιλοστέφανος, Καντάνης (Γ. Βεργαδής), Θεοχάρης Τσουρδαλάκης, Σπύρος
Μπεργαδής, Αγαπητός Φρατζεσκάκης, Μανόλης Τσούρδαλης, αδερφός τ’ ο Νικολής (βιολί),
Ζερβός (Μ. Σημαντηράκης), Αλμπατογιώργης (Γιώργης Τυροκομάκης), Αλμπατονικολής (Ν.
Τυροκομάκης), Κωστής Χαριτάκης (Καρκαβάς), Πολυζώης Τρουλλινός, Μιχ. Φωτάκης,
Ηρακλής Σπυριδάκης, Αδάμης Γιαννακάκης, Νίκος Κ. Φωτάκης, Μιχάλης Μαργαρίτης,
Αντώνης Λυραντζάκης, Νικολής Στρ. Κυριακάκης, Μανόλης Μαργαρίτης, Γιώργης Ηρ.
Σπυριδάκης, Χρίστος Σημαντηράκης, Βαγγέλης Σπυριδάκης, Κώστας Αντ. Τσουρδαλάκης
(Αυστραλία), Γιώργης Γ. Μαρκάκης, Χαρ. Εμμ. Μαρκάκης, Δημήτρης Βεργαδής, Γιάννης
Δουκάκης, Κώστας Αυγουστάκης, Αντώνης Τσουρδαλάκης (Αυστραλία), Γιώργης Φ.
Τυροκομάκης, Δημοστένης Στρ. Βεργαδής, Γιάννης Ν. Καράλης, Λευτ. Παπαδογιάννης,
Στέφανος Ψιλάκης κι αδερφός του ο Μιχάλης.
Λύρα παίζανε κ’ οι: Φαριανός (Μιχ. Ζεάκης), Γιώργης Μαργαρίτης, Μανούσος
Χριστοφοράκης (Βρετζάκης), Νικ. Παπαδομιχελάκης (Καρτερονικολής), Ευθ. Γιαννακάκης,
Μαν. Παπαδογιάννης (του Μακρή).
Οι καλύτεροί μας λυρατζήδες ήσαν ο Βαγγέλης ο Χατζηδάκης κι ο Ηλίας ο Τυροκομάκης
(Αλμπατάκι).
Ο Γιάννης ο Χαχαριδάκης πάλι έχει τραγουδισμένα στη μπλάκα (=δίσκο) του Κλάδο: Ζωή σα
δε μου χάρισες, θαρρώ το 1958. Άλλος κιανείς δεν έτυχε (να ηχογραφήσει), αν κ’ έχομε
γκαλούς τραγουδιστές.
Είχαμε γκαι μια γυναίκα κ’ έπαιζε λύρα και σε γλέντι. Τη λέγανε Τσιρμιρορήνη (Ειρήνη
Τσιρμιρή). Αυτή μάλιστας εκυνήγανε κ’ εκάπνιζε γκιόλας.
Λαγουθιέρηδες
Νίκος Δουκάκης απού γκαι μαντολίνο, Νικολής Κ. Κυριακάκης, Λευτ. Μυρτάκης, Ζαχ.
Αυγουστάκης, Γιώργης Μπαγιαρτάκης, (Ξαθάκι), Θεοχ. Δουκακης, Ηλίας Νικηφοράκης,
Γιώργης Ν. Τσουρδαλάκης, Κώστας Δ. Κυριακάκης, Ν. Ν. Τσουρδαλάκης, Γιώργης Αντ.
Τσουρδαλάκης (Αυστραλία), Μ. Ν. Γιαννακάκης (Ηράκλειο), Γιώργης Καντηλάκης, Νίκος
Ξενικάκης, Στρατής Μιχελακάκης.
Μαντολίνο παίζανε γή παίζουνε οι:
Αντώνης Τσούρδαλης, Αντώνης Γερμανάκης (θαρρώ), Νικ. Ζεάκης (του Μπασταρδογιάννη),
Μανόλης Τυροκομάκης (τ’ Αλμπάτη), Νικ. Γ. Τσούρδαλης, Μιχ. Περογιαννάκης, Κώστας Γ.
Μαργαρίτης, Γιώργης Κ. Καράλης, Γιώργης Δουκάκης (κουρέας), Γιώργης Κ. Δουκάκης,
Γιάννης Εμμ. Φωτάκης, Γιώργης Νικάκης, Νίκος Μαργαρίτης, Μανόλης Ι. Σημαντηράκης,
Γιάννης Κουτσαυτάκης (τσ’ Ελενιάς), Μανόλης Ζεάκης (του Ζεογιάννη), Νικ. Μαμαλάκης,
Αντροκλής Δουκάκης, Μανόλης Μπαγιαρτάκης, Κώστας Δουκάκης, Αποστο. Βουλγαράκης,
Χρίστος Γιαννακάκης, Νικ. Τζανακάκης.
Παλιότερα ’παιζεν ασκομπαντουρα ο Σταυρακογιοργάκης (Μαμαλάκης) και χαμπιόλι
Αλμπατογιώργης.
Η διασκέδαση στο χωριό
Στσι παρέες απου κάναμεν ετραγουδούσαμε μαντινάδες σα γκ’ εδά. Δηλαδή έπαιζεν η λύρα
’να σκοπό, ένας ήλεγε ντο τέταρτο τση μαντινάδας (μισό στίχο) κ’ εποπαίρναν οι γιάλλοι.
Ετουτονά γίνουντονε σάμε να ποκάμ’ η μαντινάδα κ’ εσυνέχιζεν άλλος. Έτσά ’τον εις το
σερτό, γιατί στο σιγανό (αργό πεντοζάλι) όποιος ετραγούδιεν ήλεγε ντη μισή (ένα στίχο),
εποπαίρναν οι γιάλλοι, εξανάλεγεν αυτός την αποδέλοιπη, μα δεν εξαπαποπαίρνανε.
Εσυνέχιζεν άλλος.
Ηλέγαμε γκαι ριζίτικα και τραγούδια ’που την άλλη Ελλάδα. Το γκαιρό τση Κατοχής οι
γιαριστεροί λέγανε και δικά ντωνε κομμαιτκά τραγούδια. Το ίδιο κάνανε κ’ οι δεξιοί.
Απού τα όργανα του παλιού καιρού η λύρα ’τονε δυο λογιώ: κανονική σα γκ’ εκείηνά που
’ναι κι εδά και μική για να μαθαίνουν οι καινούργιοι λυρατζήδες. Αυτή τη λέγανε λυράκι. Κ’
οι δυο ’χανε γερακοκούδουνα στο δοξάρι για να κρατούνε το πάσο (=μονό χρόνο), γιατί τσ’
αρχές έπαιζε μοναχή. Πλειά ύστερα –γύρω στο 1930– άρχιξε γκαι τση κράθιε μπάσο το
μαντολίνο και πλειά ύστερα το λαγούτο. Μ’ αυτά ντα όργανα όσοι δεν εκατέχανε καλά,
εκρατούσανε μόνο πάσο κι όσοι κατέχανε επαίζανε και πατήματα (…).
Εκείνο το γκαιρό δεν ήσα ντα μεγάφωνα που ’ν’εδά και τραγουδούν οι γιοργανοπαίχτες μόνο
και σπανίως άλλος ένας. Ετότες ετραγουδούσαν όσοι θέλανε κ’ έτσα περνούσα μπλεια
καλλιά. Είχε βέβαια ’να γκακό, πως δεν εκαλογροικούνταν η λύρα (=δεν ακουγόταν καλά),
μα στ’ αποδέλοιπα ήτο γκαλύτερα. Γιατί –για να λέμε γκαι την αλήθεια– πολλή βαβουρανιά
(=θόρυβος) γίνεται σε τέθοιες ώρες, έτσα που κουβεδιάζουνε πολλοί, φωνιάζουν οι πιωμένοι
κ’ η λύρα και το τραγούδι χάνουν απού τη γλύκα ντωνε.
Πολλά παρτέρνα (=τραβούσαν) οι κακομοίρηδες οι γιοργανοπαίχτες. Απού τη σαούδα (=θόρυβο) μουδέ να κουρντίσουνε καλά τα όργανα δεν εμπορούσαν ώρες ώρες. Των εφώνιαζεν ο γεις από παέ κι άλλος από κειέ (=ο ένας από ’δώ κι ο άλλος από ’κεί) –οι
πιωμένοι βέβαια– παίξε τουτονέ παίξε κειονέ, δε τζ’ αφήνανε να φύγουν ό,τι ώρα θέλαν απού
τσοι παρέες και τα γλέντια, και τσοι ξυπνούσαν τη νύχτα για να γυρίζουνε. Έτσα
κουράζουντονε. Μη θαρρείς εδά πως κ’ οι γιάλλοι θέλανε να τσοι βασανίσουνε. Μπα! Κέφ’
είχανε και θέλανε να συνεχίσου ντη διασκέδαση. Ωστόσ’ όμως αυτοί κουρασμένοι δεν
αντέχανε περισσότερο κ’ ήρχουντονε φορές που φεύγανε. Κι οι γιάλλοι δεν των
επαραπονούντονε βέβαια.
Θα μου πεις: ποχρεωμένοι ’σανε να καθίζουνε γιατί πλερώνουντονε. Δεν εί’ τζα (=δεν είναι
έτσι). Πρι το μπρώτο πόλεμο (=Α΄ Παγκόσμιο) δεν των εβάνανε μουδέ φράγκο. Δεν είχα γκιόλας λεφτά, μα και δε ντό ’χα γκ’ επάγγελμα. Ο καθαείς ευχαρισθιούντονε να κάμει
πράμα να φχαριστήσει τσ’ άλλους. Ο γεις με το να κάμει το γλέντι, άλλος με το να πάει
πιοτό, μεζέ, άλλος να χορέψει γή να τραγουδήξει κι άλλος να παίξει. Έτσα δεν εί’ μπαράξενο
πως δεν επαίρνανε. Πλεια ύστερ’ αρχίξα γκ’ είχα γκι αυτοί πλεια λεφτά, εκαταλαβαίνα ντο
γκόπο ντωνε και των εβάναν ό,τα’ είχαν ευχαρίστηση.
Χοροί
Τσοι χορούς που χορεύγουν εδά: σερτό, καλαμαθιανό, σούστα, σιγανό, πηδηχτό,
μαλεβυζώτη, τσοι χορεύγαμε γκ’ εμείς παλιά. Τα ευρωπαϊκά σπανίως. Μόνο γύρω στο
δεύτερο πόλεμο αρχίξα γκ’ επαίζα μπού κ’ ένα ταγκό, βαλς, σλον, γή τη μπόλκα. Εδά με τη
ντηλεόραση και με το άμε κ’ έλα στσι χώρες (= το πηγαιν’ έλα στις πόλεις) εμάθα ντα
κοπέλια και τσ’ άλλους, τσοι μοντέρνους απού λένε. Καλά το κάνουν όμως και δε τζ’
ανακατώνου –τζι πλεια– στα δικά μας γλέντια. Εμείς αλλιώς είμαστονε μαθημένοι.
Είχαμε μάλιστας κι άλλους χορούς: το λαζώτη, το μπανωμερίτη, το γκατσιπαδιανό, το
τζινιάρη, τα τζορνεράκια και το ντριζάλη.
Το λαζώτη και το μπανωμερίτη τσοι θυμούνται πότε λίγο ποι λυρατζήδες μα τσ’ άλλους τσοι
σοξεχάσανε και δε τζοι παίζουν εδά.
Ο κατσιπαδιανός και τα τζορνεράκια ’χανε δικό ντωνε σκοπό καθαείς. Ο τσινιάρης είχε τζ’
άργιους (=αργούς στο ρυθμό) σκοπούς του σερτού, εκειουνάς που κάνουνε για καντάδα, και
μερκά ’που τα ζάλα ντου.
Το σερτό τον εχορεύγαμε γκι αλλιώς: με ζεύγη. Καθαείς δηλαδή έπαιρνε ντη ντάμα ντου, τό
’να ζευγάρι έμπαινεν οπίσω τ’ αλλού κ’ έτσα γίνουντονε δυο κύκλοι. Ένας ήλεγενε
παραγγέλματα, «ένα, δυο, τρία», μα όι γιαμιάς. Λίγη ώρα τό ’να ’που τ’ άλλο. Στο τρία οι
γιάντρες ετρέχαν ομπρός χορευτά (=έκαναν ένα βήμα μπροστά) κι επιάνα ντη μπροστινή
ντωνε ντάμα. Ο χορός εσυνεχίζουντονε κι όποιος ήλεγε ντα παραγγέλματα τα ξανάλεγε στην
ώρα ντωνε.
Εις τη σούστα κάναμε γκι άλλα χώρις (=εκτός) τα ζευγάρια που γίνουνται. Ένας ήλεγε
μπαραγγέλματα: να μπούνε στη γραμμή ο ένας πίσ’ απού τον άλλο, τα χέρια στην έχταση,
πρόταση, ανάταση, παλαμάκια, ανακατωμένοι, στη γραμμή πάλι, κλίση αριστερά, εδίδα ντα
χέρια κ’ εσυνεχίζανε με σούστα γή πηδηχτό.
Και το μαλεβυζώτη τον εχορεύγανε ζευγάρια και κύκλο γύρου γύρου απού τσοι λυρατζήδες.
Πρέπει να σηκώνουντ’ όμως οι παλιοί να χορεύγουνε στο γλέντι τούτουσας τσοι χορούς, να
μάθου γκαι τα κοπέλια για να μην ξεχαστούνε. Όμορφ’ είναι και ’ξίζουνε. Εσύ που γράφεις
τούτα ντα παλιά, παρακίνησέ τσοι. Καλό θα κάμεις [αυτό το λέει ο αφηγητής του συγγραφέα,
ηλικιωμένος Μελαμπιανός].
Σειρά στο χορό δεν εκρατούσανε. Όποιος είχα μπρωτοσηκωθεί κ’ είχα μπαραγγείλει,
εχόρευγε γκιόλας. Στσοι γάμούς μόνο εχορεύγαν οι γαμπρονυφάδες πρώτας. Κι όι όλο.
Είχαμε γκ’ έχομε μια συνήθεια στσοι χορούς, που ’ναι και καλή και κακή. Σηκώνουνται
πολλοί κ’ ευχαρισθιούνται χορό. Το κακό ’ναι πως μπερδένουνε όντε δε βάνει ο τόπος γή δε
γατέχουνε. Ίντα να πεις; Πράμα…».
γράφει ο Θοδωρής Ρηγινιώτης
Αναδημοσίευση από το παλιό cretan-music.gr (2005)
Εδώ και λίγα χρόνια οι λέξεις «επανάσταση» και «επαναστατικά τραγούδια» έχουν αποχτήσει μια πολύ συγκεκριμένη έννοια στο χώρο της κρητικής μουσικής. Η έννοια αυτή όμως δεν είναι εθνική (όπως την εποχή των μεγάλων αγώνων για την ελευθερία της πατρίδας) ούτε πολιτική (όπως την περίοδο των αγώνων για τη δημοκρατία στην Ελλάδα), αλλά εμπορική και συνδέεται άμεσα με την οχλαγωγία στο γλέντι και με το καινούργιο είδος τραγουδιών που, πάνω σε «απλοποιημένες» παλιές μελωδίες, αναφέρονται σε πράξεις και καταστάσεις «εκτός νόμου» (χρησιμοποιώ τεχνικούς όρους και το κείμενό μου είναι, προς το παρόν τουλάχιστον, επιστημονικό ‘περιγράφω τι συμβαίνει, δεν το κρίνω).
Είναι φυσικό βέβαια ότι οι πολλοί άνθρωποι έχουν την ανάγκη ν’ ακούσουν τέτοια τραγούδια και τέτοια «συνθήματα» (σλόγκαν), για να εκφράσουν τον τρόπο ζωής τους και για να νιώσουν, πιθανόν, δικαιωμένοι μέσα σε μια κοινωνία που πιστεύουν ότι τους έχει θέσει στο περιθώριο. Άλλοι, πάλι, ιδίως έφηβοι, αλλά όχι μόνο, προσπαθούν να νιώσουν σημαντικοί (νομίζουν, λανθασμένα, ότι με την απλή κανονική ζωή τους είναι «ασήμαντοι») μιμούμενοι στη φαντασία τους πρότυπα που συνδέονται με παραβατικές (παράνομες) καταστάσεις.
Δυστυχώς οι καταστάσεις αυτές και για τους ίδιους τους ανθρώπους που τις ζουν και για τις οικογένειές τους, αλλά και για την Κρήτη γενικότερα, προκαλούν μεγάλα προβλήματα. Μπορεί να συνδέονται με εύκολα χρήματα, αλλά συνδέονται επίσης και με βία, φυλακές, άγχος και αρρωστημένη ψευδαίσθηση υπεροχής («καπετανιλίκι»). Και, όταν αυτά βαραίνουν τους ίδιους τους ανθρώπους που τα επιλέγουν, ας πούμε ότι είναι «μικρό το κακό», συνήθως όμως βαραίνουν και τις οικογένειές τους, το μέλλον των παιδιών τους και πλήθος αθώων ανθρώπων που πέφτουν θύματα μιας τρομοκρατίας χωρίς λόγο: τίποτα δεν έχει να κερδίσει κανείς, εκτός από λεφτά που θα ξοδευτούν σε σπατάλες χωρίς νόημα και ουσία (αυτή η ουσία και το νόημα ήταν που ενδιέφερε τόσο πολύ τους παλιούς μας και τόσο λίγο εμάς).
Από πλευράς ωστόσο των μουσικών που ηχογραφούν αυτά τα τραγούδια, των δισκογραφικών εταιριών που τα διακινούν και των ραδιοφωνικών σταθμών που τα προωθούν, τα κίνητρα είναι πολύ αμφίβολα. Οι ακροατές νομίζουν ότι χρειάζονται να τ’ ακούνε (νομίζουν είπα), οι έμποροι του είδους όμως, «καλοί» ή «κακοί», σκοπεύουν πουθενά αλλού εκτός απ’ το συμφέρον τους;
Με αφετηρία αυτά τα δεδομένα, θα ήθελα, αν μου επιτρέπετε, να μιλήσουμε για το επαναστατικό τραγούδι στην Κρήτη.
Επανάσταση και επαναστάτες
Ευτυχώς τα τελευταία τριάντα χρόνια τα πράγματα στην Ελλάδα (την πατρίδα μας, αν θυμάστε) έχουν ηρεμήσει. Δεν είμαστε σκλάβοι κανενός, εκτός από τα ελαττώματά μας και τις πολυεθνικές που ρυθμίζουν τη ζωή μας. Αυτό όμως δεν είναι ίδια σκλαβιά με το ζυγό στους Τούρκους, τους Ενετούς ή, πιο πρόσφατα, τους Γερμανούς ναζί.
Για να φανεί η διαφορά, παραθέτω ένα συγκλονιστικό απόσπασμα από την «Ιστορία της Κρήτης» του Ιωάννη Μουρέλλου, αναφερόμενο στην Τουρκοκρατία:
«Τραγικότατες είναι οι άπειρες σκηνές που ξετυλίγονταν στα κονάκια και τους πύργους των Γιανιτσάρων και των Αγάδων’ Πόσες γυναίκες δεν έφυγαν από το κονάκι χωρίς μαστούς και με δυο φρικτές πληγές στη θέση τους, που η αιμορραγία τους έφερνε το θάνατο. Ο Αγάς, στην άρνησή τους να δουλωθούν στις ορμές του, διάταζε κι έβαναν τα στήθια τους στην κόχη της κασέλλας κι ύστερα έβανε ένα δούλο του και χόρευε πάνω στο σκέπασμά της!
»Πόσες κόρες που δεν δέχτηκαν τα χάδια του αγά δεν καταδικάστηκαν να φάνε τα σκότια του σφαγμένου γαμπρού, που ο Αγάς δήθεν από αγάπη τους έδινε με την όρεξή του και που πάντα σχεδόν ήταν ο πιο εκλεκτός Χριστιανός του χωριού!
»Πόσες γυναίκες ολόγυμνες μπρος στον Αγά δεν χόρευαν στο χυμένο ρόβι πάνω, για να γλυστρούν και να ξαπλώνουν τα ροδαλά κορμιά τους κάτω στον οντά και να γελά ο μπέης στην απροσδόκητη στάση τους!
»Πόσες δύσμοιρες Κρητικοπούλες δεν είδαν πάνω στο δίσκο το κεφάλι του παιδιού των, του μονάκριβου παιδιού των, γιατί αρνήθηκαν να δεχτούν τ’ αγκάλιασμα του τρομερού βάρβαρου! Και πόσες κόρες δεν καταδικάζονταν να δεχτούν την των αραπάδων δούλων της Βεγγάζας, που αφρισμένοι από ορμή και κτηνωδία, εσπάρασσαν την τιμή των κοριτσιών, μπρος στα μάτια των γερόντων, των αντρών και των γονέων των!
»Όλα αυτά είναι φρικτές και ανατριχιαστικές ιστορίες που θα θέλαμε χρόνια να τις διηγηθούμε, μα και ψυχή σκληρή για να ξαναπούμε και να ξαναθυμηθούμε. Καλύτερα να μην προχωρήσομε στις φρικιαστικές λεπτομέρειες που θά ‘φηναν πληγή στην ψυχή μας όσο κι αν είναι παρηγορήτρα γλυκειά η τωρινή μας ελεύθερη αντίθεση.»
Παραπέμπω επίσης στο διήγημα του Ιωάννη Κονδυλάκη «Το δώρο του Γενίτσαρου», καθώς και στο μυθιστόρημα του Σπυρίδωνος Ζαμπέλιου «Κρητικοί Γάμοι», όπου δίδονται ανατριχιαστικές μαρτυρίες για την κατάσταση της Κρήτης την περίοδο της Ενετοκρατίας (που τελείωσε το 1645, με την κατάκτηση της Κρήτης από τους Τούρκους, ενώ ο Χάνδακας, το Ηράκλειο, έπεσε μόνο το 1669, όπως ξέρετε ‘βλ. το έπος του Ρεθεμνιώτη Μαρίνου Τζάνε Μπουνιαλή «Ο Κρητικός Πόλεμος», που γράφτηκε τότε).
Για τον τρόπο με τον οποίο διοικούσαν τις κατακτημένες περιοχές και «έπειθαν» τους κατοίκους να τους υπακούουν οι ναζί (1941-1944), φαντάζομαι ότι κάτι θα έχετε ακούσει. Αν όχι, υπάρχουν ακόμη πολλοί που θυμούνται και πολλά βιβλία με φωτογραφίες και πληροφορίες χειρότερες και από τα δελτία ειδήσεων της ιδιωτικής τηλεόρασης. Πολύ χρήσιμο να τα διαβάσουμε και να δούμε τις φωτογραφίες, όχι για να ξυπνήσει το μίσος μας αλλά για να καταλάβουμε και να σεβαστούμε τους πατέρες και τους παππούδες μας που αντιστάθηκαν πραγματικά, δηλαδή επαναστάτησαν, με κίνδυνο της ζωής τους, για την ελευθερία των παιδιών τους και του τόπου τους.
Εάν δεν έχουμε χρόνο για διάβασμα ή, τέλος πάντων, δε μας είναι εύκολο να διαβάσουμε (ή να ρωτήσουμε τους παλιούς μας), προτείνω (για το βίντεο ή την τηλεόραση) τις ταινίες «Η Μάχη της Κρήτης», «Το νησί των γενναίων» και «Η χαραυγή της νίκης», που αναφέρονται στη γερμανική Κατοχή της Κρήτης με αρκετή, κατά τη γνώμη μου, σοβαρότητα. Δυστυχώς, δεν έχουμε ακόμη (ούτε θα έχουμε ποτέ αν δεν ξυπνήσουν οι Κρητικοί σκηνοθέτες) ταινίες για το Δασκαλογιάννη ή τον Καντανολέοντα, το μεγάλο επαναστάτη της Ενετοκρατίας, που η ζωή του περιγράφεται στους «Κρητικούς Γάμους» του Ζαμπέλιου. Τέλος πάντων.
Επαναστατικά τραγούδια
Τα φρικτά εκείνα χρόνια της σκλαβιάς (κάθε σκλαβιάς) οι επαναστάτες, που μισοκοιμούνταν σαν το λαγό στις αστοιβίδες με το γιαταγάνι, τον πασαλή (πολεμικό μαχαίρι) ή το τουφέκι προσκέφαλο και τον κίνδυνο να τους αγκαλιάζει (κίνδυνο για βασανιστήρια, για γδάρσιμο, για σούβλισμα – ο θάνατος δεν ήταν τόσο απλός), έπαιρναν κουράγιο και δυνάμωναν την ψυχή τους ν’ αντέξει με τραγούδια πολεμικά. Πολλά ριζίτικα είναι τέτοια τραγούδια και θα τα βρείτε σε όλες τις συλλογές, αλλά και σε δίσκους. Παράδειγμα:
‘Γεύγεσαι, γιε μου, γεύγεσαι, χαροκοπάς και πίνεις
κι οι Τούρκοι σε κυκλώνουνε, μη ντροπιαστείς, υγιέ μου.
‘Πρόβαλε, μάνα μου, να ιδείς πόσες χιλιάδες είναι,
κι αν είναι δυο να γεύγομαι, κι αν είναι τρεις να πίνω
κι αν είναι περισσότεροι να βάλω τ’ άρματά μου!
Και τότες, μάνα μου, θα ιδείς πώς πολεμά ο γιος σου,
πώς τη σκοτώνουν τη ν-Τουρκιά!’
Άλλο (συμβολικό ‘που μπορεί να είναι και της Ενετοκρατίας):
Μάνα, δε γ-κάνω καβαλτί, μάνα, δε γ-κάνω γιόμα,
παρά σκοτώσω το θεριό που ‘ναι στο γ-καλαμιώνα.
Που ‘χει διπλές τσι κεφαλές κι εννιά σειρές τ’ αδόδια!
Θα φύγω, μάνα, και μη γ-κλαις, και δώ’ μου την ευκή σου
για να γυρίσω νικητής νά ‘μαι πάλι μαζί σου.
(καβαλτί: πρόγευμα, γιόμα: γεύμα ‘το τραγούδι το γράφω από μνήμης σε αμαριώτικη παραλλαγή, ενώ το πρωτότυπο είναι από το νομό Χανίων και υπάρχει στα βιβλία)
Για τη γερμανική Κατοχή (παραλλαγή του «πότες θα κάμει ξεστεριά» συνηθισμένη στο Αμάρι):
Πότες θα σπάσ’ η παγωνιά, να λιώσουνε τα χιόνια,
να πάρω το τουφέκι μου, τ’ όμορφο μαλιχέρι,
να πάρω δίπλα τα βουνά, να βγω στον Ψηλορείτη,
να βρω μια μ-πέτρα ριζιμιά, να διπλωθώ να κάτσω,
να παίξω πέντε ντουφεκιές ν’ ακούσει ούλ’ η Κρήτη!
Να ‘ρθού ντα Κρητικόπουλα κι εκειά να ορκιστούμε
για τη γλυκειά πατρίδα μας ούλοι να σκοτωθούμε.
Δε νομίζω ν’ αμφιβάλλει κανείς ότι αυτά ήταν επαναστατικά τραγούδια.
Οι ρίμες των αγωνιστών
Το 1770 ο Ιωάννης Βλάχος, γνωστός με το τιμητικό παρατσούκλι Δασκαλογιάννης (λόγω της μεγάλης μόρφωσής του), σήκωσε Επανάσταση εναντίον των Τούρκων με κέντρο τα Σφακιά (ο ίδιος ήταν από την Ανώπολη). Η αφορμή του ήταν ο πόθος της λευτεριάς και όχι κάποιο προσωπικό συμφέρον ‘ήταν ιδεολόγος και αγνός πατριώτης, σαν το Ρήγα Φεραίο, το Μακρυγιάννη και τόσους άλλους.
Όμως, μετά από ηρωικές μάχες, η Επανάσταση πνίγηκε στο αίμα. Ο Δασκαλογιάννης παραδώθηκε, για να μην αφανιστούν οι Σφακιανοί, ξέροντας ότι θα πεθάνει. Δε θα ήξερε όμως, ο μεγαλομάρτυρας, πώς θα πεθάνει: τον έγδαραν ζωντανό σε κεντρική πλατεία του Μεγάλου Κάστρου (Ηρακλείου) ως δημόσιο θέαμα! Και δίπλα του είχαν δεμένο, να βλέπει το φρικιαστικό μαρτύριο, τον αδερφό του ‘ο οποίος τρελάθηκε.
Δεκαέξι χρόνια μετά τα τραγικά αυτά γεγονότα, το 1786, ένας πολεμιστής του Δασκαλογιάννη, ο μπάρμπα Μπατζελιός, έφτιαξε το Τραγούδι του Δασκαλογιάννη, μια τεράστια ρίμα με πάνω από χίλιους στίχους, που εξιστορεί με τρόπο συγκινητικό και ηρωικό όλα τα γεγονότα της Επανάστασης μέχρι τη θυσία του μεγάλου παλληκαριού. Αγράμματος βοσκός καθώς ήταν, το φύλαξε στο νου του και το αφηγήθηκε σ’ ένα νεότερο βοσκό, ψιλογραμματισμένο, κι εκείνος το πέρασε στο χαρτί κι έτσι το έχουμε. Αυτό φαίνεται και στο σεμνό επίλογο του ποιήματος, που λέει:
Εγώ, Αναγνώστης του παπά του Σήφη του Σκορδύλη,
αυτά που σας δηγήθηκα με γράμμα και κοντύλι
αρχίνηξα και τά ‘γραφα λιγάκια κάθε μέρα
κι εις την Παπούρα κάθουμου στου Γκίβερτ’ από πέρα.
Εις την Παπούρα κάθουμου, γιατ’ ήμου γκαλονόμος,
και με το μπάρμπα Μπατζελιό, απού ‘τον τυροκόμος,
κι εγώ εκράθιουν το χαρτί κι εκράθιουν και την πέννα
κι εκείνος μου δηγάτονε και τά ‘γραφα ένα ένα.
Εκείνος μου δηγάτονε το Δάσκαλο το Γιάννη,
τ’ αμάθια ντου δακρύζουσι σαν τον αναθιβάνει,
η γι-ομιλιά ντου κόβγετο, συλλογιασμοί τον πιάνου
και μαύρους αναστεναμούς τα σωθικά ντου βγάνου!
[…] Μ’ αν είν’ τα γράμματα σφαλτά, τα λόγια δίχως χάρη
(σαν τυροκόμου μάθηση, σαν πέννα μητατάρη),
αν είν’ τα γράμματα σφαλτά, τα λόγια μπερδεμένα,
συμπάθι’ όσοι τ’ ακούσετε, δεν ήτον από μένα.
Σαν αιγιδάρης ο φτωχός ‘πό κάτ’ απού τον πρίνο
τά ‘γραψα ως εκάτεχα, τω γνωστικώ τ’ αφήνω […].
Το τραγούδι αυτό (που περιλαμβάνεται ολόκληρο στο βιβλίο του Πάρι Κελαϊδή Η Επανάσταση του Δασκαλογιάννη, εκδ. «Καράβι και Τόξο», Αθήνα 1978, και μεγάλος μέρος στο δίσκο του αξέχαστου παπα Άγγελου Ψυλλάκη Το Τραγούδι του Δασκαλογιάννη – ένα κλασικό βιβλίο για το θέμα έχει και ο γνωστός Κρητικός συγγραφέας Ν. Αγγελής, αλλά δεν το γνωρίζω), το τραγούδι αυτό, που είναι ένα σπουδαίο έπος, γράφτηκε ενώ έβραζε ακόμη το ηφαίστειο της τουρκικής σκλαβιάς και το γιαταγάνι κρεμόταν πάνω απ’ τις κεφαλές των αγωνιστών της ελευθερίας και είναι, για τούτο, ένα σημαντικό επαναστατικό τραγούδι.
Το ίδιο ισχύει και για τις αμέτρητες άλλες, μικρότερες, ρίμες που ποιήθηκαν από ανώνυμους, δυστυχώς, ριμαδόρους και αφηγούνται τη δράση και το θάνατο των διαφόρων Κρητικών πολεμιστών, κυρίως καπεταναίων, στις πολλές Επαναστάσεις για την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού. Πάρα πολλές τέτοιες ρίμες έχουν διασωθεί και περιλαμβάνονται στις συλλογές κρητικών τραγουδιών, ενώ η ρίμα του Κωσταντή Λεράτου από τα Βορίζα τραγουδήθηκε από τον Κ. Μουντάκη και, πρόσφατα, από τον επίσης Βοριζανό Γιώργη Στιβακτάκη (στον ψηφιακό δίσκο «Δε θέλω φρόνιμη ζωή», πιο ολοκληρωμένη στους στίχους). Από τον Κ. Μουντάκη εξάλλου έχει ηχογραφηθεί και μια γνωστή ρίμα για το Αρκάδι, που όμως την έχουμε συνηθίσει τόσο που νομίζω ότι κανείς πια δεν την ακούει…
Στις ρίμες αυτές ξεδιπλώνεται όλο το μεγαλείο της κρητικής ψυχής, η αληθινή παληκαριά που φτάνει μέχρι την αυτοθυσία για το μεγάλο σκοπό (βλ. και τον «Καπετάν Μιχάλη» του Ν. Καζαντζάκη). Παραθέτω λίγους στίχους από τη ρίμα του Ξωπατέρα (ιερομόναχου που πολέμησε λυσσαλέα τους Τούρκους στην Επανάσταση του 1821, και στην Κρήτη και στην Πελοπόννησο, και σκοτώθηκε το 1828 στη μονή της Οδηγήτριας, στη Μεσσαρά), όπως τη βρίσκουμε στο σπουδαίο βιβλίο του Παύλου Βλαστού Ο Γάμος εν Κρήτη (πρόσφατη ανατύπωση εκδ. Καραβία, Αθήνα):
Πουλιά, μην κελαηδήσετε Σαββάτο γ-ή Δευτέρα,
γιατί τον εσκοτώσανε αυτό τον Ξωπατέρα!
Μηνά του ο Μεραμέτ-Αλής «Πρόδωσε, Ξωπατέρα,
γιατί ‘φταξε ντο τέλος σου κι η γι-άσκημή σου μέρα!»
«Δεν προσκυνώ, μωρέ σκυλιά, μόνο θα πολεμήσω,
τσι Κρουσανιώτες γδέχομαι και θα σασέ νικήσω.
Αν ήρθετε για το φαΐ να σάσε μαγερέψω,
μ’ αν ήρθετε για πόλεμο, κορμιά θα μακελέψω!»
Ανάλογα τραγούδια υπάρχουν και για την Κατοχή, καθώς και για την Κύπρο, αλλά και για τους Κρητικούς πολεμιστές που πήγαν εθελοντικά και πολέμησαν, χωρίς κανένα κέρδος, στη Μακεδονία και την Ήπειρο τα πρώτα χρόνια του εικοστού αιώνα για την απελευθέρωσή τους από την τουρκική σκλαβιά.
Μαντινάδες της δημοκρατίας
Την περίοδο της χούντας (1967-1974) οι Κρητικοί βρίσκονταν συχνά στο μάτι των διωκτικών αρχών, όχι για εγκλήματα του κοινού Ποινικού Δικαίου αλλά για τα γνωστά δημοκρατικά τους φρονήματα. Γι’ αυτό το λόγο π.χ. από την Αστυνομία είχαν απολυθεί, και σταλεί στα σπίτια τους, σχεδόν όλοι οι Κρητικοί αστυφύλακες!
Τότε είχαν βγει πολλά τραγούδια και μαντινάδες που εξέφραζαν τον πόθο των Κρητικών για σεβασμό της δημοκρατίας, δηλαδή της ελευθερίας του ανθρώπου να σκέφτεται. Αρκετά από αυτά τα τραγούδια θα βρείτε στο βιβλίο του καθηγητή Ερατοσθένη Καψωμένου Το Σύγχρονο Κρητικό Ιστορικό Τραγούδι, εκδ. Ι. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 1987.
Ας δώσω ένα παράδειγμα, που το άκουσα από το Βασίλη Σκουλά σε πρόσφατη συζήτησή μας στο Ηράκλειο για το σπουδαίο Ανωγειανό μαντιναδολόγο Μανώλη Καλομοίρη (Λιόντα):
Την άνοιξη του 1973 ο Παπαδόπουλος με όλο το κυβερνητικό επιτελείο της δικτατορίας ήρθαν στην Κρήτη και, για λόγους πολιτικής, πήγαν να προσκυνήσουν στους τάφους των Βενιζέλων.
Το ίδιο βράδυ που οι ειδήσεις βούιζαν γι’ αυτό το «μεγάλο γεγονός» ο Σκουλάς έπαιζε στη «Ντελίνα», στην οποία εργαζόταν ως μάγειρας ο Λιόντας (οι γνωστοί στο χώρο τα ξέρουν αυτά). Κάποια στιγμή από την κουζίνα ο Λιόντας έστειλε στο Σκουλά κι εκείνος τραγούδησε, στο γεμάτο κόσμο μαγαζί, όπου δεν ήξερες ποιοι ήταν «ρουφιάνοι» (λέξη της μόδας τελευταία), την παρακάτω μαντινάδα:
Σε τάφους δημοκρατικούς δε μ-πρέπει να πατούνε
διχτάχτορες που σήμερο τη χώρα κυβερνούνε!
Λίγους μήνες αργότερα, το Νοέμβριο του 1973, έγιναν τα γεγονότα στο Πολυτεχνείο. «Εμείς εδώ» λέει ο Β. Σκουλάς «ενημερωνόμασταν συνεχώς, αλλά παράλληλα γλεντούσαμε κιόλας» (μεταφέρω τα λόγια του όπως είναι, για να δείξω ότι το «γλέντι» τότε είχε ουσία, δεν ήταν αποφυγή της σκέψης, όπως είναι σήμερα). Ο Λιόντας, πάλι μέσα απ’ την κουζίνα, στέλνει στο Σκουλά, κι εκείνος τραγουδεί, την ίδια τη βραδιά του Πολυτεχνείου, τις μαντινάδες:
Σαν τούτηνέ την εποχή, εδά και τόσα χρόνια,
σκοτώνουν οι διχτάχτορες τση λευτεριάς τ’ αηδόνια!
Σήκωσε αέρας δυνατός κι αδυνατή φουρτίνα
και σήμαντρα τση λευτεριάς χτυπούνε στην Αθήνα!
Την επόμενη μέρα τον κάλεσαν στην Ασφάλεια. Αυτά νομίζω ότι ήταν πολύ επαναστατικά τραγούδια. Συμφωνείτε;
Εδώ πρέπει να επισημάνω ότι ο Λιόντας την περίοδο της Κατοχής είχε συμμετάσχει ενεργά στην Αντίσταση και «κατέχει τι θα πει αντάρτικο λημέρι», όπως λέει σε μια μαντινάδα του.
Την εποχή της δικτατορίας είχαν φυλακιστεί για την αντιστασιακή τους δράση και οι γνωστοί σήμερα μαντιναδολόγοι Μήτσος Σταυρακάκης και Γιώργης Καράτζης. Αξίζει να δούμε μερικές μαντινάδες τους σχετικές με το θέμα αυτό (βλ. τα βιβλία τους Ήλιε μου κοσμογυρευτή, του Μήτσου, και διαΚρητικά, του Γιώργη):
Μήτσος:
Χωρίς νεκρούς η λευτεριά ζάλο μπροστά δεν κάνει,
γιατ’ η παντέρμη βρίνεται στου τουφεκιου την κάνη.
(υπενθυμίζω τους στίχους από το «Αξιον Εστί» του Οδ. Ελύτη «για να γυρίσει ο ήλιος θέλει δουλειά πολύ/ θέλει νεκροί χιλιάδες νά ‘ναι στους Τροχούς/ θέλει κι οι ζωντανοί να δίνουν το αίμα τους» ‘αυτοί οι Τροχοί είναι ρωμαϊκά όργανα βασανισμού, με λεπίδες γύρω γύρω)
Αυτός που μένει αδιάφορος στση λευτεριάς τα πάθη
μοιάζει βουγιού που τού ‘χουνε το πανωζεύλι μάθει!
Μέσ’ στου κελιού τη μοναξά θέτω μα δεν κοιμούμαι,
του φεγγαριού το ξέγνοιαστο σεργιάνι συλλογούμαι.
Καράτζης:
Κλεισμένος μέσα στο κελί κι είναι μια βιόλα απ’ όξω,
μά ‘ναι τα κάγκελα διπλά και δε μπορά την κόψω.
Υπενθυμίζω ότι κι οι δυο βρέθηκαν στη φυλακή όχι για τ’ άδικο, αλλά για το δίκιο. Ήταν πολιτικοί κρατούμενοι. Γιατί, όπως λέει κι άλλη μια μαντινάδα, που τραγουδεί πάλι ο Σκουλάς και δεν ξέρω τίνος είναι:
Ο άντρας μπαίνει φυλακή πάντα για μιαν αιτία,
προπάντω για τη λευτεριά και τη δημοκρατία.
Σημερινά επαναστατικά τραγούδια
Όλα αυτά τα τραγούδια έχουν και σήμερα νόημα, αφού τονίζουν, και τονώνουν, το αίσθημα της λευτεριάς και της αυτοθυσίας για ένα ανώτερο ιδανικό. Δυστυχώς δεν τα παίρνουμε στα σοβαρά πια (όπως και τα έντεχνα που είχε τραγουδήσει ο Ν. Ξυλούρης, «άλλες εποχές», βλέπεις), γι’ αυτό οι σημερινοί Κρητικοί είμαστε ακίνδυνοι για τους κάθε λογής εμπόρους και αφέντες που κουμαντάρουν είτε εμάς τους ίδιους ‘διαφθείροντας την ψυχή και το νου μας’ είτε τους αδύναμους λαούς όπου γης.
Δεν υπάρχουν πια εθελοντές (σαν τους Μακεδονομάχους) ούτε μάρτυρες (σαν το Δασκαλογιάννη και τόσους άλλους). Η «ιδεολογία» μας φτάνει μέχρι το αναμάσημα της Μάχης της Κρήτης σε πανηγυρικές εκδηλώσεις χωρίς νόημα. Δύσκολοι καιροί για ιδεολόγους, παιδιά, έτσι;
Τραγούδια με πολεμικό θέμα βγαίνουν βέβαια και σήμερα, κάποια μάλιστα αρκετά καλά, αλλά αυτά δεν είναι επαναστατικά τραγούδια, αλλά απλώς επετειακά (για το Αρκάδι και τ’ άλλα κρητικά ολοκαυτώματα, τη Μάχη της Κρήτης κλπ). Γνήσια επαναστατικά τραγούδια του καιρού μας πρέπει να θεωρήσουμε τραγούδια που προβάλλουν το παραδοσιακό κρητικό ήθος σε μιαν εποχή που έχει γυρίσει ανάποδα και το κακό θεωρείται καλό. Τέτοια βέβαια ακόμη είναι (έχουν δηλαδή νόημα και για μας) τα τραγούδια για τη δημοκρατία που είπαμε παραπάνω (λίγα χρόνια είναι που τραγουδήθηκαν, μαζί με το «Πότε θα κάμει ξαστεριά» από τον Ξυλούρη μέσα στο Πολυτεχνείο). Και το παραδοσιακό κρητικό ήθος είναι η αθρωπιά, η αγάπη τση λευτεριάς, η τιμιότητα, η σεμνότητα (και στον άντρα και στη γυναίκα) και διάφορα άλλα που πρεπίζουνε κείονά που τά ‘χει κι αυτός πρεπίζει τον τόπο που βρίχνεται.
Παράδειγμα, η μαντινάδα του Λεαντρογιώργη από το Ζαρό:
Το κομπολόι τσ’ αθρωπιάς, απού πρεπίζει τσ’ άντρες,
χαράς του το που το βαστά με τση τιμής τσι χάντρες.
Και οι μαντιναδολόγοι που αναφέραμε παραπάνω έχουν στα βιβλία τους πολλές τέτοιες μαντινάδες. Αλλά πρέπει να τονίσω και παλιές μαντινάδες που η σημασία τους διατηρείται αναλλοίωτη στην εποχή μας:
Μυρίζ’ ο μόσκος άδολος μέσα στο μοσκοκούτι,
οι φρονιμάδες κι οι τιμές καλλιά ‘μ-παρά τα πλούτη.
Καλλιά ‘ναι μια-ν-ευγένεια, μια-ν-αρχοδιά, μια ν-τάξη,
παρά του κόσμου τα καλλιά άθρωπος να ποτάξει.
Καλλιά ‘ναι μια γ-καλή φιλιά εις τη ζωήν ετούτη,
παρά να ζεις σαν άρχοντας με θησαυρούς και πλούτη.
Αλλά και:
Το μονοπάτι τση ζωής σ’ ένα γκρεμό τελειώνει
κι απού ‘χει στην ψυχή φτερά, τ’ ανοίγει και γλιτώνει!
Γιατί, κατά τη μαντινάδα του Ρεθεμνιώτη μαντιναδολόγου Αντρέα Σπανουδάκη:
Τούτ’ η ζωή ‘ναι μια σχολή κι ούλοι, μικροί μεγάλοι,
θα βαθμολογηθούμενε εις τη ζωή την άλλη.
Από το Τζερώνυμο (τον ηρωικό αρχηγό των Απάτσι) ώς τον Τσε Γκεβάρα (τον αγνό επαναστάτη της λατινικής Αμερικής), από το Γκάντι (που απελευθέρωσε την Ινδία από τους Άγγλους) ώς τον Σβάιτσερ (που πήγε και εργάστηκε ως γιατρός, κάτω από άθλιες συνθήκες, στους μαύρους της Αφρικής), οι επαναστάτες είναι ένα ξεχωριστό είδος ανθρώπου που εμφανίζεται, σε κρίσιμες περιπτώσεις, σε όλη τη γη. Η λέξη επανάσταση είναι ιερή. Η εποχή μας έχει τους επαναστάτες της, αλλά πρέπει να ψάξουμε πολύ για να τους βρούμε.
Ας ψάξουμε, γιατί θα καταλάβουμε πολλά σπουδαία πράγματα που δεν τα μαθαίνουμε από τα δελτία ειδήσεων ούτε από τα «ριάλιτυ τηλεπαιχνίδια».
