Με το τουφέκι και τη λύρα: Δασκαλογιάννης και μύθοι για τον Πεντοζάλη

Η αμφισβήτηση του διαρκούς αντιστασιακού φαινομένου της Κρήτης

των Σταύρου Γερωνυμάκη
Μανώλη Εγγλέζου-Δεληγιαννάκη
Μανώλη Μανούσακα
Ευτύχη Τζιρτζιλάκη
(με τη συμβολή του Νεκτάριου Κλωστράκη)

Το 2020, η Πανελλήνια Ομοσπονδία Πολιτιστικών Κρητικών Σωματείων, τιμώντας τα 250 χρόνια από την επανάσταση στα Σφακιά, εξέδωσε ένα ημερολόγιο με τίτλο «ΔΑΣΚΑΛΟΓΙΑΝΝΗΣ, Ιστορία, Μουσικοχορευτική παράδοση και Μνημοσύνη 250 χρόνια μετά». Πρόκειται για μια καλαίσθητη και φροντισμένη έκδοση, που φέρει τη σφραγίδα του Γιάννη Τσουχλαράκη, ο οποίος είχε την επιμέλεια του ημερολογίου· ο ίδιος είχε την καλωσύνη να μου το αποστείλει ηλεκτρονικά στα πλαίσια ενός διαλόγου για την περίοδο αυτή, κατά τον οποίο ανταλλάσσομε απόψεις αποκλίνουσες, πάντα με ευπρέπεια και αλληλοσεβασμό.

Το ημερολόγιο έχει σημασία, πέραν της αισθητικής του αξίας, και γιατί κωδικοποιεί μιαν άποψη που διακινείται ευρέως στο διαδίκτυο τα τελευταία χρόνια, και που αφορά τη σύνδεση του Πεντοζάλη με την επανάσταση του Δασκαλογιάννη το 1770 στα Σφακιά. Στο ημερολόγιο παρουσιάζεται με πληρότητα η άποψη αυτή, και χρωστούμε χάρη του Γιάννη Τσουχλαράκη για την προσπάθειά του που παρουσίασε κάτι ολοκληρωμένο, επιτρέποντας ένα σοβαρό διάλογο πάνω στο περιεχόμενό του. Θα επιχειρήσομε να προσεγγίσομε τα ενδιαφέροντα θέματα που θέτει το ημερολόγιο. Η διάταξη της παρουσίασης που κάνει, είναι η παράθεση ιστορικών γεγονότων και πειστηρίων στην αρχή, και ακολούθως η διατύπωση της άποψης με παραπομπή προς τεκμηρίωση στα γεγονότα ή πειστήρια που έχουν ήδη αναφερθεί.

Τα επί μέρους θέματα που θέτει προς τεκμηρίωση της άποψής του είναι τα εξής:

1. Ο Πεντοζάλης είναι η πέμπτη απόπειρα επανάστασης, γι’ αυτό φέρει αυτό το όνομα, που σημαίνει ότι πρόκειται για το πέμπτο βήμα, το πέμπτο ζάλο προς την ελευθερία, και γι’ αυτό πρέπει να εκφέρεται στο ουδέτερο γένος, πεντοζάλι, κι όχι στο αρσενικό πεντοζάλης.
2. Έχει δέκα βήματα σε ανάμνηση της 10^ης Οκτωβρίου, ημερομηνίας κατά την οποία ελήφθη η απόφαση για επανάσταση.
3. Ο Πεντοζάλης έχει δώδεκα γυρίσματα που αντιστοιχούν στους 12 καπετάνιους της επανάστασης, των οποίων τα ονόματα αναφωνούν οι χορευτές κατά την εκτέλεση του κάθε γυρίσματος.

Ως προς την πέμπτη απόπειρα επανάστασης (πέμπτο ζάλο)

Εδώ θα πρέπει να θυμίσομε και μια γλωσσολογική παρατήρηση του Ανωπολίτη (όπως και ο Δασκαλογιάννης) Αντρέα Χατζηπολάκη, ο οποίος παρατηρεί εύστοχα πως η γλώσσα μας δε θα αποκαλούσε το χορό Πεντοζάλη αν επρόκειτο για πέμπτη επανάσταση, αλλά Πεμπτοζάλη, θα χρησιμοποιούσε δηλαδή το τακτικό και όχι το απόλυτο αριθμητικό για να εκφράσει σειρά και αλληλουχία. Όταν χρησιμοποιούμε το απόλυτο, αναφερόμαστε σε ποσότητα του δεύτερου συνθετικού, εδώ του ζάλου. Πεντοζάλης σημαίνει πέντε ζάλα και όχι πέμπτο ζάλο. Αντίστοιχη ετυμολογία έχει και ο χορός τριζάλης.

Στο φύλλο του Ιανουαρίου 2020 του ημερολογίου της Ομοσπονδίας Πολιτιστικών Κρητικών Σωματείων, παρατίθενται κάποια ιστορικά γεγονότα που αφορούν την κατάληψη της Κρήτης από τους Οθωμανούς και την εκδίωξη των Ενετών. Διαβάζομε στο οικείο σημείο, ότι «έγιναν δύο αποτυχημένες προσπάθειες ανακατάληψης της Κρήτης από τους Βενετούς στα 1684 και 1692, όμως, χωρίς την οποιαδήποτε συμμετοχή των Κρητικών σε αυτές».

Διαβάζομε ακόμα ότι έγιναν και «και δύο προσπάθειες των Ρώσων να ξεσηκώσουν τους Έλληνες σε επανάσταση εναντίον των Τούρκων κατά την περίοδο των δύο Ρωσο-Τουρκικών πόλεμων στα 1710-12 και 1735-39, υποσχόμενοι βοήθεια και μάλιστα με επιστολές και απεσταλμένους του τσάρου Μεγάλου Πέτρου και της αυτοκράτειρας Άννας, αντίστοιχα, επίσης χωρίς καμία ανταπόκριση των ντόπιων κατοίκων».

Ακολούθως στο φύλλο του Αυγούστου, σημειώνεται πως γεννώνται ορισμένα καίρια ερωτήματα, που χρήζουν απαντήσεων… όπως:

– Ποια μπορούν να θεωρηθούν ως τα τέσσερα προηγούμενα «ζάλα» (απόπειρες – ελπίδες για απελευθέρωση της Κρήτης από τους Τούρκους) πριν την Επανάσταση του Δασκαλογιάννη;

Στο ερώτημα απαντάει το ημερολόγιο στο φύλλο Σεπτεμβρίου 2020 ως εξής:

«Εξετάζοντας, κατόπιν, το ποια θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως τα τέσσερα προηγούμενα «ζάλα» (απόπειρες – ελπίδες για απελευθέρωση της Κρήτης από τους Τούρκους) πριν την Επανάσταση του Δασκαλογιάννη, θυμίζουμε τα όσα καταθέτουμε στο φύλλο Ιανουάριος, δηλαδή τις δύο αποτυχημένες προσπάθειες των Βενετσιάνων να εκδιώξουν τους Τούρκους από την Κρήτη στα 1684 και 1692 και τη ματαίωση των αντίστοιχων προσπαθειών των Ρώσων στα 1710-12 και 1735-39, καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε αυτές τις τέσσερις ιστορικές φάσεις ως τα τέσσερα προηγούμενα «ζάλα». Όμως, θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι τα τέσσερα προηγούμενα «ζάλα» είναι και μία άλλη τετράδα γεγονότων, για την ακρίβεια οι τέσσερις προηγούμενες κρητικές επαναστάσεις στις οποίες είχαν εμπλακεί οι Σφακιανοί και που είναι δυνατόν να είχαν διατηρηθεί στη μνήμη τους, αφού βρίσκουμε σχετικές αναφορές στις ιστορικές μελέτες. Και αναφερόμαστε i) στην επανάσταση του Αλέξιου Καλλέργη στα 1283-99, στην οποία έλαβαν μέρος οι Σφακιανοί, ii) στην εξέγερση της Χρυσομαλλούσας στα 1319, που ξεκίνησε από τους Σφακιανούς, iii) την αποστασία του Αγίου Τίτου – εξέγερση Καλλεργών στα 1363-67, στην οποία συμμετείχαν οι Σφακιανοί και iv) τον Ορνιθοπόλεμο στις αρχές του 16ου αιώνα, που είχε αφετηρία τα Σφακιά. Αυτά όλα όμως, είναι συζητήσιμα, αφού όπως και να έχει, το σημείο αυτό είναι σκοτεινό και μας εμποδίζει να προχωρήσουμε πέρα απ’ αυτές εδώ τις σκέψεις, που αποτελούν κατασκευή υποθέσεων λόγω έλλειψης συγκεκριμένων μαρτυριών.

Σημειώνομε πως η θεωρία του Πέμπτου Ζάλου-επαναστατικής απόπειρας  είναι κομβική στη θεωρία που προσπαθεί να συνδέσει τον Πεντοζάλη με τα γεγονότα του 1770, ακριβώς γιατί αποδίδει το όνομα του χορού στη σειρά (Πέμπτη κατά τη θεωρία) που είχε η εξέγερση του Δασκαλογιάννη στη χορεία απελευθερωτικών κινημάτων στην Κρήτη. Αυτό με τη σειρά του δημιουργεί την ανάγκη να προσδιοριστούν τα τέσσερα προηγούμενα ζάλα προς τεκμηρίωση της σειράς της εξέγερσης του Δασκαλογιάννη ως πέμπτης. Κι όταν λέμε τέσσερα προηγούμενα, αυτά δε μπορεί να είναι ούτε τρία, ούτε πέντε, πρέπει υποχρεωτικά να είναι τέσσερα, αλλιώς η επανάσταση του Δασκαλογιάννη δεν είναι η Πέμπτη.

Ας δούμε κατ’ αρχάς τις υποθέσεις που κάνει το ημερολόγιο: Έχομε δύο παράλληλες εκδοχές υποθέσεων, μία όπου η τετράδα είναι δύο απόπειρες των Ενετών να καταλάβουν την Κρήτη και δύο Ρωσοτουρκικοί πόλεμοι δίχως συμμετοχή των Κρητικών, όπως διαβάζομε στο ημερολόγιο, και η άλλη όπου η τετράδα είναι τέσσερις εξεγέρσεις κατά των Ενετών. Πριν εξετάσομε καθεμιά από τις δύο εκδοχές, θα πρέπει να μιλήσομε για ένα μεθοδολογικό σφάλμα που  διαπράττεται εδώ: Μια θεωρία ξεκινά από τα επί μέρους δεδομένα, τα οποία αποτιμώνται, συντίθενται, και το αποτέλεσμά τους οδηγεί στη θεωρία που διατυπώνεται. Όταν έχομε μια θεωρία για το πέμπτο ζάλο λοιπόν, δε μπορεί αυτή να πέσει από τον ουρανό αλλά πρέπει να προκύψει από συγκεκριμένα δεδομένα. Εδώ η προϋπάρχει η θεωρία και πρέπει να αποδειχτεί με κάθε τρόπο, γι’ αυτό γίνονται συνδυασμοί γεγονότων ανά τετράδες ώστε να τεκμηριωθεί η θεωρία του Πέμπτου Ζάλου. Το συνομολογεί και το ημερολόγιο στην παραπάνω αναφορά, όταν παραδέχεται πως «το σημείο αυτό είναι σκοτεινό και μας εμποδίζει να προχωρήσουμε πέρα απ’ αυτές εδώ τις σκέψεις, που αποτελούν κατασκευή υποθέσεων λόγω έλλειψης συγκεκριμένων μαρτυριών». Συνομολογείται η έλλειψη στοιχείων λοιπόν. Όμως, με την επίκληση δύο εναλλακτικών τετράδων γεγονότων, από μόνη της αναιρείται η θεωρία αυτή καθώς ήδη αναφέρονται οκτώ γεγονότα! Δεν είναι δυνατό να μιλούμε για Πέμπτο Ζάλο και να μην πατούμε στέρεα στα τέσσερα προηγούμενα, να μην ξέρουμε ποια είναι και να υποθέτουμε με εναλλακτικές εκδοχές άσχετες μεταξύ τους! Πόσο μάλλον που το ίδιο το ημερολόγιο συνομολογεί πως «το σημείο αυτό είναι σκοτεινό και μας εμποδίζει να προχωρήσουμε πέρα απ’ αυτές εδώ τις σκέψεις (σημ. των δύο τετράδων επαναστάσεων), που αποτελούν κατασκευή υποθέσεων λόγω έλλειψης συγκεκριμένων μαρτυριών»! Δηλαδή παραδέχεται πως έχομε εδώ «κατασκευή υποθέσεων»!

Πέρα από αυτά, το βιβλίο του Κώστα Παπαδάκη (Ναύτη) «Κρητική Λύρα, ένας μύθος», όπου για πρώτη φορά γίνεται λόγος για τη θεωρία αυτή, αναφέρει ότι τα τέσσερα προηγούμενα ζάλα ήταν επαναστάσεις των Κρητών κατά των Τούρκων (σελ. 73). Έτσι, καμιά από τις δύο εναλλακτικές θεωρίες δεν ταιριάζει με τα υπό του Ναύτη αναφερόμενα, καθώς στην πρώτη γίνεται σύνδεση με Βενετοτουρκικούς και Ρωσοτουρκικούς πολέμους «χωρίς ανάμειξη των Κρητών», όπως λέει το ίδιο το ημερολόγιο, ενώ στη δεύτερη έχομε αναφορά σε επαναστάσεις όχι κατά των Τούρκων αλλά κατά των Ενετών. Θα αρκούσε να σταματήσομε εδώ τη συζήτηση συμπεραίνοντας ότι από πουθενά δεν προκύπτουν τα τέσσερα προηγούμενα ζάλα-επαναστάσεις των Κρητών κατά των Τούρκων και άρα καταρρίπτεται από μόνα αυτά τα στοιχεία η όλη θεωρία περί πέμπτου ζάλου.

Αλλά ας εξετάσομε, ως εκ περισσού, και τις δύο τετράδες που προτείνονται: Στην πρώτη, οι δύο απόπειρες των Ενετών να καταλάβουν την Κρήτη το 1684 και το 1692, δεν εντοπίζονται καν στην ιστορική έρευνα. Ο Δετοράκης, στην επίτομη Ιστορία της Κρήτης, δεν αναφέρει τίποτα για προσπάθεια κατάληψης της Κρήτης το 1684. Αναφέρει όμως (σ. 283) ότι ξέσπασε πόλεμος το 1685 μεταξύ Βενετίας και Τουρκίας, και ότι στα πλαίσια αυτά, μόλις «το θέρος του 1692 η Βενετία έστειλε στην Κρήτη το ναύαρχο Δομένικο Μοτσενίγο, με την εντολή να κινητοποιήσει το δυτικό τμήμα της νήσου και να καταλάβει τα Χανιά». Το γεγονός αυτό αποτελεί ένα επεισόδιο του ΣΤ’ Βενετοτουρκικού πολέμου, που ως προς την Κρήτη έληξε με την απώλεια από τους Ενετούς του φρουρίου της Γραμπούσας μετά προδοσία. Πάντως δεν πρόκειται για δύο επαναστατικά γεγονότα αλλά για ένα, οπότε ήδη η θεωρία περί τεσσάρων προηγούμενων ζάλων αναιρείται καθώς ένα βγαίνει από το λογαριασμό. Συνεχίζοντας, ο Ρωσοτουρκικός πόλεμος του 1710-12, είναι στην πραγματικότητα ο πόλεμος του 1710-1711, γνωστός επίσης και ως εκστρατεία του Προύθου, ο οποίος έλαβε χώρα στις παραδουνάβιες ηγεμονίες και έληξε με ήττα των Ρώσων που επέστρεψαν στους Τούρκους και το Αζόφ. Ο πόλεμος αυτός δεν επεκτάθηκε στη Νότια Βαλκανική, ούτε στην Κρήτη, ούτε επηρέασε την κατάστασή της με οποιονδήποτε τρόπο, ούτε υπήρξε απόπειρα απελευθέρωσης της Κρήτης. Είναι αδύνατο να έχει εγγραφεί στη συλλογική μνήμη ως γεγονός λόγω της απόστασης από το πεδίο των μαχών, της σύντομης διάρκειάς του και της αποτυχίας των Ρώσων, πολύ δε περισσότερο δε μπορεί να έχει καταγραφεί ως επαναστατική απόπειρα απελευθέρωσης της Κρήτης. Τα ίδια ισχύουν και για τον Ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1735-39. Και πάλι το θέατρο των μαχών ήταν βόρεια, στην Κριμαία, δίχως να επηρεάσει την Κρήτη ή τη Νότια Βαλκανική καθόλου. Οπότε δε μπορούν να εντοπιστούν εκεί τα αναζητούμενα τέσσερα προηγούμενα ζάλα-επαναστάσεις.

Η δεύτερη τετράδα αφορά επαναστάσεις κατά των Ενετών. Πρόκειται για υπαρκτές επαναστάσεις, με συμμετοχή των υπόδουλων. Απλά, δεν πρόκειται για τις μόνες επαναστάσεις κατά των Ενετών, δεν έγιναν εναντίον τους τέσσερις επαναστάσεις αλλά εικοσιεπτά (βλ. και Δετοράκη, οπ.π. σελ. 173)! Αυτό σημαίνει πως η αναφορά σε τέσσερα μόλις προηγούμενα ζάλα-επαναστάσεις αγνοεί και υποτιμά τη μεγαλειώδη έκφραση του αντιστασιακού πνεύματος του λαού της Κρήτης, που δε σταμάτησε να εξεγείρεται κατά των Ενετών τουλάχιστο όσο υπήρχε κρατική υπόσταση του Ελληνισμού στην Κωνσταντινούπολη (και όσο η Πόλη ήταν φραγκεμένη πριν, στην αυτοκρατορία της Νίκαιας). Αλλά επειδή το ημερολόγιο σε αυτή την τετράδα αναφέρεται σε συμμετοχή ειδικά των Σφακιανών στις τέσσερις εξεγέρσεις που αναφέρει για να τεκμηριώσει το ότι είχαν εγγραφεί λόγω αυτού στη συλλογική συνείδηση των Σφακιανών ως προηγούμενα ζάλα-εξ ού και το πέμπτο το 1770, ας δούμε τα ιστορικά δεδομένα όπως τα παρουσιάζει ο Δετοράκης πάλι. Πιο πριν όμως ας υπενθυμίσομε πως ο Ναύτης μιλεί για επαναστάσεις κατά των Τούρκων και πως στην πρώτη τετράδα αναζήτησης των προηγούμενων ζάλων, τονίζεται ότι δεν υπήρχε συμμετοχή των Κρητών (άρα ούτε και εγγραφή τους στη μνήμη τους, αναιρείται δηλαδή η πρώτη τετράδα από τα κριτήρια που εισάγει η δεύτερη)!

Ο Δετοράκης, πέραν της αναφοράς σε 27 επαναστάσεις, κάνει ιδιαίτερη μνεία σε ορισμένες. Σε αυτές έχομε συμμετοχή των Σφακιανών στις εξής: α) Στην επανάσταση των Σκορδίληδων και Μελισσηνών (1217), δεν αναφέρεται ρητά η συμμετοχή των Σφακιανών λόγω της καθολικότητας της εξέγερσης. Οι Σκορδίληδες ήταν Σφακιανοί άρχοντες, ενώ γίνεται μνεία στο ότι «ολόκληρη σχεδόν η Δυτική Κρήτη (σημ. άρα και τα Σφακιά), από το Μυλοπόταμο και κάτω, πέρασε στα χέρια των επαναστατών» (σελ. 175). 

β) Στην επανάσταση του 1262-1266 όπου εκ των αρχηγών είναι οι Σκορδίληδες (σελ. 177).

γ) Το 1311 σημειώνονται «κινήσεις επαναστατικών στοιχείων στα Σφακιά» (σελ. 183).

δ) Το 1319 ξεσπά επανάσταση στα Σφακιά την οποία επικουρούν και οι κρητικοί από τις δυτικές επαρχίες (σε. 184).

ε) Το 1333, επαναστατούν τα Σφακιά, Σέλινο, Κίσαμος (σ. 184).

στ) Το 1341, εκδηλώνεται επανάσταση στον Αποκόρωνα, Σφακιά και Μυλοπόταμο (σ. 185).

ζ) Η αποστασία του Αγ. Τίτου (1363-1366) (σ. 187) εκτείνεται σε όλη την Κρήτη και περιλαμβάνει τα Σφακιά, την αναφέρει δε και το ημερολόγιο ως δεύτερη εκ των αναζητουμένων τεσσάρων.

η) Η επανάσταση του 1364-1367 (σελ. 190) γίνεται με συμμετοχή των Σφακιανών και καταλήγει στην ερήμωση της Ανώπολης, την αναφέρει δε και το ημερολόγιο ως τρίτη εκ των αναζητουμένων τεσσάρων.

θ) Η επανάσταση του 1523 επεκτάθηκε στα Σφακιά, Σέλινο και ορεινή Κυδωνία (σ. 196).

ι) Η επανάσταση του Καντανολέοντος (1527) είχε συμμετοχή Σφακιανών και η Σφακιανή οικογένεια των Πάτερων καταγράφεται στην έκθεση του Προβλεπτή Πασκουαλίγκο ως η πιο επικίνδυνη όλων των επαναστατών, ακόμα και των Καντανολέων (σ. 197).

Ο Δετοράκης, όπως φαίνεται παραπάνω, αναφέρει δέκα από τις σημαντικότερες επαναστάσεις με συμμετοχή των Σφακιανών, έχομε δηλαδή έξι παραπάνω από τις αναζητούμενες τέσσερις. Όμως δεν είναι αυτές οι μόνες, καθώς δεν κάνει λεπτομερή αναφορά και στις 27 επαναστάσεις κατά των Ενετών.

Σε αυτές πρέπει να προσθέσομε και τον Ορνιθοπόλεμο (1470-1473), που αφορά εξέγερση των Σφακιανών κατά φορολόγησης των Ενετών, που αναφέρει το ημερολόγιο ως τέταρτη εκ των αναζητουμένων τεσσάρων.

Και πρέπει να προσθέσομε και την επανάσταση του Αλέξιου Καλλέργη στα 1283-99, στην οποία έλαβαν μέρος οι Σφακιανοί, την οποία αναφέρει και ο Δετοράκης (σελ. 179) ως εξαπλωθείσα σε όλη την Κρήτη δίχως ρητή μνεία στους Σφακιανούς, αλλά καλύπτει το κενό αυτό το ημερολόγιο, το οποίο την αναφέρει ως πρώτη εκ των αναζητουμένων τεσσάρων.

Έχομε λοιπόν 12 επαναστάσεις στις οποίες έχομε ξεκάθαρα συμμετοχή των Σφακιανών, ενώ τίποτα δε μαρτυρεί πως δε συμμετείχαν και σε άλλες! Παρ’ όλα αυτά, το ημερολόγιο αναφέρει μόνο τέσσερις επαναστάσεις, υποβαθμίζοντας το αντιστασιακό πνεύμα των Σφακιανών και υποτιμώντας το, προκειμένου να περιοριστεί στον επιθυμητό αριθμό τέσσερα!

Από τα παραπάνω είναι σαφές ότι η επανάσταση του Δασκαλογιάννη δεν είναι Πέμπτη, αλλά πολλοστή εξέγερση. Ανταποκρίνεται σε ένα πνεύμα αντίστασης, έρωτα στην ελευθερία και άρνησης υποταγής που χαρακτηρίζει διαχρονικά τον Ελληνισμό, ενώ η Κρήτη αποτελεί την ακραία και ασυμβίβαστη έκφραση του πνεύματος αυτού. Κανείς δεν έχει το δικαίωμα να αποκρύπτει την έκταση του εξεγερσιακού φαινομένου, ιδίως στην Κρήτη και τα Σφακιά, και να αγνοεί την ένταση και την επαναλαμβανόμενη συχνότητά του. Αυτό το έργο έχουν αναλάβει εσχάτως εθνομηδενιστές νεοταξικοί ιστορικοί που αποσκοπούν στο να αμφισβητήσουν την ιστορική συνέχεια του Ελληνισμού μέσα και από την αποσιώπηση της διαρκούς επαναστατικής δραστηριότητας του λαού μας. Η ιστορία είναι αδυσώπητη όμως, και για να επιστρέψομε στο ημερολόγιο, οι επαναστάσεις πριν το Δασκαλογιάννη δεν είναι μόνο τέσσερις, οπότε δεν υπάρχει καμιά σχέση του Πεντοζάλη με κάποια υποτιθέμενη Πέμπτη επανάσταση που ταυτίζεται με το 1770 και τα Ορλωφικά.

Ως προς τα δώδεκα γυρίσματα και την αντιστοίχισή τους με δώδεκα καπετάνιους

Στο ημερολόγιο, στο φύλλο του Μαΐου 2020, παρατίθενται τρία τραγούδια, εκ των οποίων το ένα αναφέρει:

Δασκαλιανοί στον Πατσιανό και Παττακοί στη Νίμπρο,
οι Βλάχοι στην Ανώπολη κι οι Μοριανοί στ’ Ασκύφου,
στ΄ Ασφένδου Δεληγιάννηδες και στα Σφακιά Στρατίκοι,
Μπονάτοι στην Αράδαινα, Σκορδύληδες στο Μούρι,
Πάτεροι στην Ανώπολη, Χούρδοι στον Άι Γιάννη,
ελάτε στον Ομπρόσγιαλο.

Πριν προχωρήσομε θα επισημάνομε ότι ο στίχος «Σκορδύληδες στο Μούρι» ξενίζει, καθώς το χωριό λέγεται Μουρί και όχι Μούρι. Αυτό παρουσιάζει με τη σειρά του τα εξής θέματα: ο τονισμός στο συγκεκριμένο σημείο του 15σύλλαβου, αν ακολουθείτο η σωστή γραφή, θα έβγαζε το στίχο εκτός ρυθμού. Από την άλλη, η ποιητική του δημοτικού μας τραγουδιού χαρακτηρίζεται από αρτιότητα και αποτελεί τουλάχιστον παράδοξο να παραδίδεται τραγούδι με αλλοιωμένο τονισμό, είναι κάτι που δεν ανέχεται η δημοτική μας δημιουργία.

Έχοντας κάμει την παραπάνω επισήμανση, συνεχίζομε και παρατηρούμε ότι ως πηγή αυτού του τραγουδιού αναφέρεται στο ίδιο φύλο του Μαΐου 2020, ότι «δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά από τον Ιδομενέα Παπαγρηγοράκη στο βιβλίο του Τα κρητικά ριζίτικα τραγούδια, της τάβλας και στράτας, τόμ. Α΄ (Χανιά, 1957). Σε αυτό διατυπώνεται η ανάγκη επαναστατικής συνέλευσης, προσκαλώντας δέκα επιφανείς οικογένειες των Σφακίων στον Ομπρόσγιαλο (Χώρα Σφακίων). Το τραγούδι αναφέρεται ονομαστικά στους Δασκαλιανούς από Πατσιανό, Παττακούς από Νίμπρο, Βλάχους από Ανώπολη, Μοριανούς από Ασκύφου, Δεληγιάννηδες από Ασφένδου, Στρατίκους από Σφακιά, Μπονάτους από Αράδαινα, Σκορδύληδες από Μούρι (σημ. ο λάθος τονισμός διατηρείται εδώ), Πάτερους από Ανώπολη, Χούρδους από Άι Γιάννη, παρουσιάζοντάς τους ως πρωταγωνιστές των γεγονότων εκείνων».

Ανατρέχοντας στον Παπαγρηγοράκη για να διασταυρώσομε την πηγή που παρατίθεται στο ημερολόγιο, μας περιμένει μια έκπληξη: Το τραγούδι υπάρχει στη σελίδα 54 και με αριθμό 70, αλλά δεν έχει την έκταση που αναφέρει το ημερολόγιο. Ο Παπαγρηγοράκης το παραθέτει ως εξής:

Δασκαλιανοί στον Πατσιανό και Παττακοί στη Νίμπρο,
οι Βλάχοι στην Ανώπολη και Μωριανοί στ’ Ασκύφου,
στ΄ Ασφένδου οι Δεληγιάννηδες και στα Σφακιά οι Στρατήγοι,
ελάτε στον Ομπρόσγιαλο.

Με αυτή τη μορφή το παραθέτει και ο Παπαδοπετράκης στην «Ιστορία των Σφακίων», σελ. 126 και άλλοι ιστορικοί (Μουρέλος, Ψιλάκης).

Πέραν κάποιων επουσιωδών διαφορών (πχ Στρατίκοι/Στρατήγοι), το τραγούδι που επικαλείται το ημερολόγιο ως αποθησαυριζόμενο στον Παπαγρηγοράκη για να το χρησιμοποιήσει ως τεκμήριο της θεωρίας για τους δώδεκα καπετάνιους, απλά δεν υπάρχει, ούτε γίνεται αναφορά στις οικογένειες αυτές σε άλλο τραγούδι της συλλογής.

Στον Παπαγρηγοράκη καταχωρούνται κι άλλα τραγούδια που αναφέρουν Σφακιανές οικογένειες, το αρ. 35, το αρ 49, το αρ. 278 τα οποία είναι άσχετα αφενός με την επανάσταση του Δασκαλογιάννη, αλλά και δεν αναφέρουν τις οικογένειες του τραγουδιού του Μαΐου 2020 του ημερολογίου αφετέρου. Το αρ. 35 μιλεί για κάλεσμα σε γάμο, και αναφέρει τους Δασκαλιανούς, Μωριανούς, Νταμουλιανούς, Παττακούς και Βλάχους, το  αρ. 49 μιλεί για 8 αναγυρισμένες οικογένειες των Σφακίων, τους Τζάτζιμους, Μιχελ(ι)άκους, Βλάχους, Στρατίκους, Μαυροπάτερους, Παττακούς, Δασκαλιανούς και  Μπουρμπάχους, το αρ. 278 πάλι για κάλεσμα σε γάμο των ίδιων οικογενειών με το αρ. 35.

Προς κάλυψη της περίπτωσης να διέλαθε της προσοχής μας κάποια καταγραφή του τραγουδιού που αναφέρει το ημερολόγιο διαβάζοντας τον Παπαγρηγοράκη, καταφύγαμε και στο ευρετήριο κυρίων ονομάτων που προνόησε ο συγγραφέας να παραθέσει στο τέλος της συλλογής του, σελ. 361-370. Όπως σημειώνει στο τέλος του ευρετηρίου, τούτο εξυπηρετεί και την ανάγκη να ανεύρει κάποιος ένα τραγούδι του οποίου δε γνωρίζει τον τίτλο με τον οποίο καταχωρείται, οπότε μπορεί να καθοδηγηθεί από τυχόν ονόματα που αναφέρει, αφού δίπλα τους υπάρχει σχετική παραπομπή. Αναζητώντας λοιπόν το τραγούδι του ημερολογίου και με αυτό τον τρόπο, συναντούμε τα ονόματα με τη σειρά που αναφέρονται ως εξής: Οι Δασκαλιανοί στα τραγούδια 35,49,70,278,284 (το τελευταίο αφορά στον πνιγμό του Δασκαλογιώργη), οι Παττακοί στα τραγούδια 35,49,70,205 (απειλή καλογριάς για εκδίκηση φόνου), οι Βλάχοι στα 35,70,278, οι Μωριανοί στα 18,35,70,156,239,278,375,472, οι Δεληγιάννηδες στο 70, οι Στρατίκοι στα 49,70.

Συνεχίζοντας για τις υπόλοιπες οικογένειες που αναφέρει το τραγούδι του ημερολογίου με τη σειρά που αναφέρονται, παρατηρούμε τα εξής: Μπονάτοι δεν αναφέρονται, Σκορδύληδες δεν αναφέρονται, Πάτεροι δεν αναφέρονται (αλλά αναφέρεται Πάτερος στο αρ. 562, Πατερογιώργης στο 232, Πατερονικόλας στο 274), Χούρδοι δεν αναφέρονται! Δηλαδή το τραγούδι του ημερολογίου που αναφέρει δέκα οικογένειες και έχει ως πηγή του τον Παπαγρηγοράκη δεν υπάρχει εκεί!

Δεν υπάρχει όμως ούτε και σε άλλες συλλογές: Στον Αποστολάκη, με τον αρ. 171, παρατίθεται το τραγούδι όπως το έχει και ο Παπαδοπετράκης κι ο Παπαγρηγοράκης, με τις έξι οικογένειες δίχως την προσθήκη του ημερολογίου. Στον Κριάρη και το Γιάνναρη δεν καταγράφεται.

Περαιτέρω, στο φύλλο του Ιουλίου 2020, διαβάζομε στο ημερολόγιο τα εξής ως προς τους δώδεκα καπετάνιους: «Επίσης, έχει (σημ. Ο Πεντοζάλης) δώδεκα μουσικές φράσεις στη μελωδία του, γνωστές και ως πάρτες ή γυρίσματα ή σκοποί, υποδηλώνοντας τον αριθμό των πρωτεργατών του εγχειρήματος, τους καπετάνιους όπως λέγονται. Τέλος, ο χορός έχει ένα ιδιαίτερο τελετουργικό, κατά το οποίο οι χορευτές φωνάζουν όλοι μαζί δώδεκα ονόματα με συγκεκριμένη πάντοτε σειρά, ως εκείνα των καπετάνιων – αρχηγών της εξέγερσης. Εμφανίζεται, λοιπόν, το πεντοζάλι ως χορός τιμής ηρώων και μνημοσύνης των.»

Στο φύλλο του Αυγούστου 2020, το ημερολόγιο διερωτάται ρητορικά: «ανταποκρίνονται στην ιστορική πραγματικότητα τα δώδεκα ονόματα που αναφωνούνται στην τελετουργία του χορού ως οι πρωτεργάτες της εξέγερσης και συνεπώς ευσταθεί ο συμβολισμός τους με τις δώδεκα μουσικές φράσεις της μελωδίας του χορού;»

Και στο φύλλο του Οκτωβρίου 2020, το ημερολόγιο επιχειρηματολογεί πάνω στην άποψη περί δώδεκα καπετάνιων ως εξής:  «Ερευνώντας την ιστορική επιβεβαίωση των δώδεκα ονομάτων που αναφωνούνται στην τελετουργία του χορού μέσα από τις λαογραφικές, ιστορικές και φιλολογικές αναφορές που έχουμε στη διάθεσή μας, θα διαπιστώσουμε ότι αυτές βρίσκονται σε πλήρη διασταύρωση, καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι τα όσα ιστορικά επικαλείται η προφορική παράδοση στο τελετουργικό του πεντοζαλιού για τους δώδεκα πρωτεργάτες της Επανάστασης του Δασκαλογιάννη είναι απολύτως ακριβή. Ας δούμε, όμως τα στοιχεία που έχουμε ένα προς ένα.

Από την τελετουργική απόδοση του πεντοζαλιού λαμβάνουμε δώδεκα ονόματα, που αναφωνούνται με την ακόλουθη σειρά: Δάσκαλος, Πρωτόπαπας, Πατερογιώργης, Μωρανδρουλής ή Κουτρουμπάς, Χούρδος, Δασκαλογιωργάκης ή Σαπώλης, Μανούσακας, Στρατικομανούσος ή Κούτσουμπας, Βουρδουμποστρατής ή Μπούρμπαχης (σημ. πρόκειται για διαφορετικούς καπετάνιους, καθώς ο Βουρδουμπάς είναι από τη Χώρα κι ο Βούρβαχης από το Ασφέντου), Σκορδυλογιώργης, Μπονατομανούσος, Βάρδακας.

Σύμφωνα με το βιβλίο του Ναύτη, ο οποίος διέσωσε προφορικές μαρτυρίες παλαιοτέρων, όπως του λυράρη Νικόλαου Κατσούλη ή Κουφιανού (1877-1947) από το Κουφό Κυδωνίας, τα πρόσωπα στα οποία ανταποκρίνονται τα ονόματα αυτά είναι οι: «Δασκαλογιάννης της οικογένειας Βλάχων, Πρωτόπαπας, Πατερογιώργης Γεώργιος της οικογένειας Πατέριδων, Κουτρουμπάς Ανδρουλής της οικογένειας Μώριδων, Χούρδος της οικογένειας Χούρδων, Σαπώλης Δασκαλογιωργάκης της οικογένειας Δασκαλιανών, Μανούσακας Πατακών της οικογένειας Βολουδιανών, Στρατίκης Μανούσος Κούτσουπας της οικογένειας Στρατίκηδων, Μπούρμπαχης Στρατής Βουρδουμπάς της οικογένειας Στρατίκηδων, Σκορδύλης Γεώργιος της οικογένειας Σκορδυλιανών, Μπονατογιάννης Μανούσος της οικογένειας Μπονατιδων, Βάρδακας Ανδρουλής της οικογένειας Βολουδιανών».

Τα ίδια δώδεκα πρόσωπα, αλλά με διαφορετική σειρά, παρουσιάζει στο βιβλίο του στα 1888 και ο Γρηγόρης Παπαδοπετράκης, γράφοντας ότι επικεφαλής στη Σφακιανή Επανάσταση του 1770, πλην του Δασκαλογιάννη και του Πρωτόπαπα, ήταν «ο εκ Καλλικράτους Γεώργιος Δασκαλάκης ή Δασκαλογεωργάκης εκ της οικογενείας των Δασκαλιανών, ο εξ Ασκύφου Αντρουλιός Μοράκης εκ των Μοριανών, εκ της Νίμπρου ο Μανούσακας και ο Αντρουλής εκ της οικογένειας των Πατακών ή Βολουδιανών, εκ του Εμπροσγιαλού ο Στρατής Βουρδουμπάς και ο Μανούσος Κούτσουπας εκ των Στρατήγων, εκ του Μουρίου ο Γεώργιος Σκορδύλης, εκ της Ανωπόλεως ο Γεώργιος Πάτερος, εκ της Αράδαινας ο Μανούσος Μπονάτος και εκ του Αγίου Ιωάννου ο Χούρδος», χωρίς όπως σημειώνει να γνωρίζουμε αν ήταν μεταξύ τους ισόβαθμοι, προσφέροντάς μας έτσι την ιστορική επιβεβαίωση των ονομάτων της «χανιώτικης» παράδοσης.

Αλλά και το πρώτο Λευκορείτικο Τραγούδι που παραθέτουμε στο φύλλο Μάιος, έρχεται σε απόλυτη συμφωνία με όλα τα παραπάνω, αφού κάνει λόγο για Δασκαλιανούς από Πατσιανό, Παττακούς από Νίμπρο, Βλάχους από Ανώπολη, Μοριανούς από Ασκύφου, Δεληγιάννηδες από Ασφένδου, (σημ. οι οποίοι δεν αναφέρονται στους δώδεκα καπετάνιους που αντιστοιχούνται σε σκοπούς, οπότε ελλείπει αυτή η «απόλυτη συμφωνία») Στρατίκους από Σφακιά, Μπονάτους από Αράδαινα, Σκορδύληδες από Μούρι, Πάτερους από Ανώπολη και Χούρδους από Άι Γιάννη».

Πέραν των ανωτέρω, οφείλομε να σημειώσομε και τα κάτωθι ως προς τα ονόματα που παρατίθενται στο ημερολόγιο και τις οικογένειές τους: Μωρανδρουλής (ή Κουτρουμπάς): Εντελώς διαφορετική οικογένεια αυτή των Μώρηδων, που προέρχεται από τους Μαυροπάτερους, από τους Κουτρουμπάδες οι οποίοι είναι Παττακοί. Οι Μαυροπάτεροι προέρχονται από τους Σκορδύληδες, οι Παττακοί όχι. Οπότε η μνεία «Κουτρουμπάς οικογένειας Μώρηδων» δεν είναι ακριβής.

Αναφέρεται επίσης «Μανούσακας Πατακών της οικογένειας Βολουδιανών». Το αντίστροφο ισχύει, οι Βολουδιανοί είναι κλάδος των Παττακών και όχι οι Παττακοί των Βολούδηδων. Περαιτέρω, η μνεία «Μπούρμπαχης Στρατής Βουρδουμπάς της οικογένειας Στρατίκηδων» δεν είναι ακριβής. Ο Βουρβαχοστρατής, οπλαργηγός Ασφεντιωτών, αναφέρεται ότι σκοτώθηκε στην Αράδαινα: «Στο πλάι τση Αράδαινας εις το μεγάλο πεύκο, έπεσ’ ο Μπουρμπαχοστρατης κ’ ο Διγενής ο Πέτρος…». Ο Βουρδουμπάς ήταν από τη Χώρα Σφακίων, πρόκειται δηλαδή για διαφορετικά πρόσωπα, οπότε και μόνο με το διαχωρισμό αυτόν δεν προκύπτει και ο αριθμός δώδεκα.

Ας δούμε λοιπόν, λαμβάνοντας υπ’ όψη όλα τα παραπάνω, πού θα μπορούσαμε να καταλήξομε: Κατ’ αρχάς, η μόνη μνεία που υπάρχει για το επικαλούμενο τελετουργικό και τη σύνδεση δώδεκα καπετάνιων με τον Πεντοζάλη είναι αυτή του Ναύτη στη σελ. 74 του βιβλίου του «Κρητική λύρα, ένας μύθος». Το βιβλίο εξεδόθη το 1989 και πριν από αυτό δεν υπάρχει άλλη μαρτυρία για τα ιστορούμενα επί του θέματος. Ο Ναύτης επικαλείται μαρτυρίες τριών βιολατόρων, των Χάρχαλη, Κουφιανού και Κοπανίδη (πατέρα του Ναύτη), που είχαν ήδη αποβιώσει όταν εξεδόθη το βιβλίο του.

Το ημερολόγιο δεν παραθέτει άλλη πηγή. Ο Γ. Τσουχλαράκης στην ιστοσελίδα του, στο χωρίο για τον Πεντοζάλη (http://www.tsouchlarakis.com/XOROIKRITIS.htm), αναφέρει και ότι το τελετουργικό γινόταν στην Κίσσαμο και στο Σέλινο (όχι πάντως στα Σφακιά όπου λαμβάνουν χώρα τα γεγονότα). Πέραν αυτής της μαρτυρίας δεν υπάρχει αυτό σε πηγές σύγχρονες της εξεταζόμενης περιόδου ή των επόμενων αυτής χρόνων.

Η διασταύρωση λοιπόν που κάνει το ημερολόγιο ξεκινώντας από το Ναύτη, δε μας διαφωτίζει για το αν πράγματι τα γυρίσματα του Πεντοζάλη αντιστοιχούν σε οπλαρχηγούς. Τα παραδεδομένα από τον Παπαδοπετράκη ονόματα αποτελούν ιστορική μαρτυρία ως προς την ύπαρξη και τη δράση τους, δεν υπάρχει όμως πουθενά η σύνδεση με το επικαλούμενο τελετουργικό.

Περαιτέρω, ο Ψιλάκης (σελ. 105), ταυτιζόμενος με τον Παπαδοπετράκη, αναφέρει ότι γενικός αρχηγός αναδείχτηκε ο Δασκαλογιάννης, «υπ’ αυτόν δε ετάχθηκαν» οι εξής 10: Γ. Δασκαλάκης, Α, Μοράκης, Μανούσακας, Ανδρουλής, Σ. Βουρδουμπάς, Μ. Κούτσουπας, Γ. Σκορδίλης, Γ. Πάτερος, Μ. Μπουνάτος, Χούρδος.

Στο Μουρέλο (σελ. 134), αναφέρεται ο Δασκαλογιάννης ως γενικός αρχηγός και ακολούθως οι εξής 14: Γ. Δασκαλάκης, Α, Μοράκης, Μανούσακας, Ανδρουλής, Σ. Βουρδουμπάς, Μ. Κούτσουπας, Γ. Σκορδίλης, Γ. Πάτερος, δύο Δεληγιαννάκηδες, Στρατής Βούρβαχης, Βαρδής Ζαμπέτης, Μ. Μπονάτος, Χούρδος. Εδώ λοιπόν προστίθενται τρεις Ασφεδιώτες, οι δύο Δεληγιαννάκηδες κι ο Βούρβαχης, κι ένας Ανωπολίτης, ο Ζαμπέτης, αδερφός του Πρωτόπαπα. Κι αν στις προηγούμενες αναφορές είχαμε 10 καπετάνιους εκτός από τον Αρχηγό Δασκαλογιάννη, οπότε ο δωδέκατος συμπληρωνόταν με τον Πρωτόπαπα (μη λαμβανομένης υπ΄όψη της μνείας δύο προσώπων, του Μπουρμπαχοστρατή και του Βουρδουμπά, ως ένα), εδώ έχομε μνεία κι άλλων αρχηγών, ώστε να φτάνομε σε 15 μαζί με το Δασκαλογιάννη, και 16 με τον Πρωτόπαπα.

Φαίνεται λοιπόν ότι οι καπετάνιοι ήταν περισσότεροι από δέκα· θα σημειώσομε ακόμα πως η εκδοχή των δέκα δεν περιέχει κανέναν Ασφεδιώτη, αν και το χωριό είχε πάντα αντιστασιακή δράση, οπότε λογική φαίνεται η μνεία του Μουρέλου σε περισσότερους καπετάνιους. Έτσι όμως δεν υπάρχει καν ο ζητούμενος αριθμός 12 που υποτίθεται ότι ήταν οι καπετάνιοι για να αντιστοιχηθεί με το ατεκμηρίωτο τελετουργικό της μνείας ενός καπετάνιου σε κάθε γύρισμα του πεντοζάλη.

Η αποπειρώμενη διασταύρωση με το τραγούδι παρουσιάζει κι αυτή αντίστοιχα προβλήματα, καθώς η αναφορά σε οικογένειες επιφανείς των Σφακίων δεν παρέχει ούτε αυτή κάποια σύνδεση με το επικαλούμενο τελετουργικό. Θα λέγαμε ότι η απόπειρα διασταύρωσης με το τραγούδι παραπάνω τα αντίθετα βεβαιώνει: το τραγούδι με τη διευρυμένη εκδοχή του ήδη δείξαμε ότι δεν υπάρχει· αναφέρει έξι οικογένειες, από τις οποίες η μία, οι Δεληγιάννηδες, δεν είναι καν μεταξύ αυτών που κατά το ημερολόγιο αναφωνούνται στο επικαλούμενο τελετουργικό.

Έτσι, καταλήγομε πως δεν υπάρχει διασταύρωση του τελετουργικού και της σύνδεσης δώδεκα οπλαρχηγών με το Δασκαλογιάννη και πως δεν τεκμηριώνεται ιστορικά τέτοιος ισχυρισμός, όσο γοητευτικός και σκηνικά θελκτικός και να είναι.

Δεν είναι 12, αλλά περισσότερα τα μουσικά γυρίσματα του Πεντοζάλη 

(το κεφάλαιο αυτό είναι γραμμένο από τον κρητικό καλλιτέχνη Νεκτάριο Κλωστράκη)

Ο γρήγορος πεντοζάλης εδώ και τρεις τέσσερις δεκαετίες, από τις ηχογραφήσεις του ίδιου του Κώστα Παπαδάκη (Ναύτη), αν μπούμε στην διαδικασία να μετρήσουμε τα γυρίσματά του, θα διαπιστώσουμε ότι εν αντιθέσει με την άποψή του στο βιβλίο του με τον τίτλο “Κρητική Λύρα ένας μύθος” ότι οι μελωδίες-στροφές είναι 12, θα τις μετρήσουμε 13. Η δεύτερη μελωδία, πάντα μέσα από τις ηχογραφήσεις του ίδιου του Ναύτη επαναλαμβάνεται αυτούσια σαν έκτη μελωδία-στροφή. Η πέμπτη μελωδία-στροφή είναι στην ουσία δύο ξεχωριστές μελωδίες και αυτό ένας οποιοσδήποτε απλός καθηγητής μουσικής μπορεί να το καταλάβει ακούγοντας το, που σημαίνει ότι αμέσως οι 13 μελωδίες-στροφές του γρήγορου πεντοζάλη γίνονται 14. Εκτός του ότι τις ίδιες ακριβώς μελωδίες του γρήγορου πεντοζάλη τις συναντάμε σαν σιγανό- κοντυλιές στην Αν. Κρήτη…

Ως προς το χρόνο λήψης της απόφασης για την επανάσταση και έναρξης των προετοιμασιών

Ο χρόνος κατά τον οποίο αποφασίστηκε η επανάσταση, είναι κρίσιμος για τη θεωρία που αναφέρει το ημερολόγιο, καθώς τα δέκα, κατά τη θεωρία αυτή, βήματα του πεντοζάλη είναι τόσα γιατί η απόφαση λήφθηκε στις 10.10.1769. Μια γενική παρατήρηση θα ήταν ότι τα βήματα του χορού αυθαίρετα συνδέονται με την ημερομηνία της απόφασης, καθώς δεν υπάρχει κανένα υπόβαθρο προς τούτο, είτε από πλευράς γενικότερης πρακτικής είτε από πλευράς ιστορικών καταγραφών.

Διαβάζομε στο ημερολόγιο, τα εξής:

«…ως προς το ερώτημα, τώρα, αν η 10η Οκτωβρίου θεωρείται σωστά ως η ημερομηνία που πάρθηκε η επαναστατική απόφαση, έχουμε να σημειώσουμε ότι στη γενική και ειδική ιστορική βιβλιογραφία αναφέρεται ότι η Επανάσταση του Δασκαλογιάννη εκδηλώθηκε το Πάσχα του 1770 (4 Απριλίου) μετά από προετοιμασίες έξι μηνών. Όμως, έξι μήνες πριν τον Απρίλιο σημαίνει ότι ξεκίνησαν τις προετοιμασίες τον Οκτώβριο του 1769, που είναι ο δέκατος μήνας του χρόνου. Πέραν αυτού δεν γνωρίζουμε κάτι άλλο. Μπορεί, λοιπόν, να μην είμαστε σε θέση να επιβεβαιώσουμε την 10η Οκτωβρίου, αλλά η αναφορά του δέκατου μήνα του έτους είναι πλήρως δικαιολογημένη».

Η «γενική και ειδική ιστορική βιβλιογραφία» δεν αναφέρεται στο ημερολόγιο, οπότε δε μπορούμε να δούμε τις πηγές που επικαλείται αυτό. Το σίγουρο είναι ότι, όπως λέει το ημερολόγιο, δεν «είμαστε σε θέση να επιβεβαιώσουμε την 10η Οκτωβρίου». Οπότε το ένα σημείο της θεωρίας περί 10^ης Οκτωβρίου 1769 ως χρόνου λήψης της απόφασης δεν προκύπτει καθόλου.

Για το αν η απόφαση ελήφθη Οκτώβριο του 1769, και με άγνωστη τη βιβλιογραφία που επικαλείται δίχως να συγκεκριμενοποιεί το ημερολόγιο, θα καταφύγουμε σε συγκεκριμένα πονήματα: ο Δετοράκης αναφέρει στη σελ. 308 της Επίτομης Ιστορίας της Κρήτης: «Ολόκληρο το 1769 και ως την άνοιξη του 1770 ο Δασκαλογιάννης προετοίμαζε την επανάσταση στη Σφακιά». Αυτό σημαίνει πως η απόφαση είχε ληφθεί πολύ νωρίτερα από τον Οκτώβριο του 1769.

Ο Μουρέλος, στη σελ. 132, αναφέρει πως η απόφαση (τη σύσκεψη για την οποία και τις αντιρρήσεις του Πρωτόπαπα περιγράφει παραστατικά ο Μπατζελιός στη Ρίμα του Δασκαλογιάννη), είχε ήδη ληφθεί πριν τον Αύγουστο του 1769, οπότε, με ειλημμένη την απόφαση, ειδοποιήθηκε ο Δασκαλογιάννης να μεταβεί στην Πελοπόννησο να κανονίσουν τις τελευταίες μικρολεπτομέρειες. Ο Ψιλάκης, στις σελ 105 επ., δεν προσδιορίζει χρόνο λήψης της απόφασης, αλλά αναφέρει ότι μετά από αυτήν εστάλη επιστολή στον Ορλώφ και μετά, την 25^η Μαρτίου 1770, ορίστηκαν οι αρχηγοί. Κανείς λοιπόν δεν υποδεικνύει τον Οκτώβριο 1769 ως μήνα υιοθέτησης της απόφασης για την επανάσταση.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Η θεωρία που συσχετίζει την επανάσταση του Δασκαλογιάννη με τον Πεντοζάλη δεν τεκμηριώνεται, αντίθετα λειτουργεί στην κατεύθυνση υποβάθμισης της διαρκούς επαναστατικής διαδικασίας της Κρήτης και των Σφακίων ειδικότερα, αγνοεί τις συνεχείς εξεγέρσεις, μειώνει τον αριθμό των οπλαρχηγών στην προκρούστεια κλίνη της με κάθε τρόπο απόδειξης της εικασίας, περιορίζει το χρόνο προετοιμασίας της επανάστασης του 1770.

Μεθοδολογικά, αντί να εξετάσει τα γεγονότα, τα δεδομένα, κι από αυτά να βγάλει κάποιο πόρισμα, ξεκινά από το αποδεικτέο και επιχειρεί ανεπιτυχώς να προσαρμόσει τα δεδομένα στο ζητούμενο· φυσιολογικά αποτυγχάνει.

Προσφέρεται μια θεωρία γοητευτική, που επιχειρεί να συνδέσει την επανάσταση με τον πεντοζάλη· όμως η ιστορία κι η παράδοσή μας είναι τόσο γεμάτες, που δε χρειάζονται κατασκευασμένες θεωρίες για να αναδειχτεί το μεγαλείο τους. Και γεμάτες βέβαια να μην ήταν δεν είναι αυτός λόγος να υιοθετήσει ένα μύθευμα ως ιστορία. Στην εύκολη εποχή του καναπέ και του πληκτρολογίου των κοινωνικών δικτύων, η θεωρία αυτή προσφέρει αβασάνιστα ένα παραδοσιακό/ιστορικό πακέτο που δε θέλει και πολλή σκέψη, που εξαντλείται εκεί και δε μας φέρνει αντιμέτωπους με τις βαριές ιστορικές μας ευθύνες, υποβαθμίζοντας την αντιστασιακή παράδοση του λαού μας σε τέσσερις εξεγερσιακές απόπειρες πριν το 1770.

Η ρήση του εθνικού μας ποιητή είναι πάντα επίκαιρη: «Το έθνος πρέπει να μάθει να θεωρεί εθνικό ό,τι είναι αληθινό»…