Αν πρόκειται να μιλήσεις για ήρωες, να μνημονεύσεις εκείνους που θυσιάστηκαν, να γυρίσεις τον χρόνο σε στιγμές που καθόρισαν την Ιστορία, τότε ας το κάνεις μιλώντας για την αγάπη. Αυτό ακριβώς δηλαδή που έκανε ο Γιώργος Κουμεντάκης το περασμένο Σάββατο επιχειρώντας να χωρέσει σε μια συναυλία θραύσματα μιας ιστορίας που σημάδεψε τον τόπο καταγωγής του: το Ρέθυμνο.
Η συναυλία με τίτλο «Ρέκβιεμ για 964 ψυχές», που πραγματοποιήθηκε με τα Μουσικά Σύνολα της ΕΡΤ υπό τη μουσική διεύθυνση του Ανδρέα Τσελίκα, ήταν εκείνη με την οποία άνοιξαν οι εκδηλώσεις για τον εορτασμό της 150ής επετείου του Ολοκαυτώματος της Μονής Αρκαδίου (1866-2016), κορυφαία πράξη του απελευθερωτικού αγώνα των Κρητών, σύμβολο ηρωισμού και θυσίας.
Πρώην καθολικό μοναστήρι, μετέπειτα τζαμί και σήμερα ο χώρος που στεγάζει το Ωδείο του Ρεθύμνου, η αίθουσα «Παντελής Πρεβελάκης» αποδείχτηκε ιδανική για την ατμόσφαιρα, την κατάνυξη, την αναμέτρηση με το παρελθόν και την Iστορία, τη συγκίνηση της συναυλίας, αλλά δυστυχώς πολύ μικρή για να χωρέσει τους εκατοντάδες που από νωρίς συνωστίζονταν απ’ έξω διεκδικώντας μια θέση (μεταξύ αυτών ο υπουργός Υγείας Ανδρέας Ξανθός, η βουλευτής Ολγα Κεφαλογιάννη, ο μητροπολίτης Ρεθύμνης Ευγένιος).
Ως μεσοβέζικη λύση οι επικεφαλής του δήμου πρόσθεσαν γιγαντοοθόνες σε διπλανό κτίριο για να παρακολουθήσουν όσοι δεν χώρεσαν. «Από αυτήν την αίθουσα έφυγε ο Γιώργος Κουμεντάκης πριν από 40 χρόνια για να γυρίσει τον κόσμο και να επιστρέψει σήμερα, σε μια ιστορική στιγμή, για να παρουσιάσει ένα από τα σημαντικότερα έργα του: το “Ρέκβιεμ”», είπε η αντιδήμαρχος Πολιτισμού Πέπη Μπιρλιράκη, προλογίζοντας την εκδήλωση.
Το Ολοκαύτωμα της Μονής Αρκαδίου είναι το σημαντικότερο επεισόδιο της Κρητικής Επανάστασης του 1866. Οι Κρητικοί τότε, βλέποντας πως οι Μεγάλες Δυνάμεις αδιαφορούσαν στις πολλαπλές συστάσεις τους, ξεσηκώθηκαν κι όταν οι δυνάμεις των Οθωμανών έφτασαν ώς τη Μονή Αρκαδίου, οι 964 άνθρωποι που βρίσκονταν εκεί επέλεξαν την αυτοθυσία ανατινάσσοντας την μπαρουταποθήκη.
Ο άνισος κι αιματηρός αυτός αγώνας του Αρκαδίου, όπως είχε συμβεί με την καταστροφή των Ψαρών και την Εξοδο του Μεσολογγίου, συγκίνησε τον χριστιανικό κόσμο και δημιούργησε ένα νέο κύμα φιλελληνισμού στην Ευρώπη. Χαρακτηριστικό αυτού και το γεγονός ότι η UNESCO έχει χαρακτηρίσει το Αρκάδι Ευρωπαϊκό Μνημείο Ελευθερίας.
Σε αυτές τις «964 ψυχές» ήταν αφιερωμένη η βραδιά που ετοίμασε ο Γιώργος Κουμεντάκης, χτίζοντας μια συναυλία με έργα δεμένα από το κοινό συναίσθημα και τις ιστορικές αναφορές.
Το πρόγραμμα, καλοκεντημένο από την αρχή ώς το τέλος, ξεκίνησε με την ορχήστρα να γεμίζει την αίθουσα με την επαναστατική χροιά του εμβατηρίου «Το Αρκάδι» του Γιώργου Λαμπίρη (σε ποίηση Παναγιώτη Βεργωτή) κι αμέσως μετά πέρασε στη γλύκα και τη συγκίνηση που προκάλεσε το έργο του Παύλου Καρέρ «Ο γερο -Δήμος».
Τα υπέροχα έγχορδα της ορχήστρας της ΕΡΤ (στην ξεχωριστή προσαρμογή για ορχήστρα εγχόρδων του μουσικολόγου Γιάννη Σαμπροβαλάκη, που ούτως ή άλλως επιμελήθηκε το σύνολο των έργων) ύφαιναν υπέροχα τους ήχους από τη «Μυλοποταμίτισσα», όπως την είχε περιποιηθεί ο Νίκος Σκαλκώτας.
Ο ίδιος συνθέτης «επανήλθε» λίγο μετά προσθέτοντας την αισιόδοξη νότα της βραδιάς με δύο κρητικούς χορούς βασισμένους στον πεντοζάλη («Μες στου Μαγιού τις μυρωδιές» και «Αλλο χορό δεν χαίρομαι»).
Το δεύτερο μέρος ανήκε ολοκληρωτικά στο «Ρέκβιεμ» του Γιώργου Κουμεντάκη, μια σύνθεση που έγραψε το 1995 για τις ανάγκες της παράστασης «Ενός λεπτού σιγή» του Δημήτρη Παπαϊωάννου (έργο για σοπράνο, ανδρική χορωδία και ορχήστρα δωματίου).
Αυτή τη φορά ο συνθέτης δεν είχε στη διάθεσή του πειραματισμούς και σκηνικές ανιχνεύσεις, ούτε «βοήθεια» από κείμενο ή ευρήματα. Είχε μόνο μια παρτιτούρα -καλοπαιγμένη από τα σύνολα της ΕΡΤ- γεμάτη καθαρό συναίσθημα, μελωδίες που στόχευαν κατ’ ευθείαν στην καρδιά, πρωταγωνιστές που σκορπούσαν συγκίνηση και στίχους που αποθέωναν μια ερωτική ιστορία, τους οποίους η σοπράνο Μυρσίνη Μαργαρίτη ερμήνευσε με γοητευτική απλότητα.
Το ποίημα που τον ενέπνευσε να γράψει αυτήν τη θεία μουσική μιλά για μια ανόθευτη αγάπη: «Η αγάπη αργεί/ Η αγάπη είναι αργή. Κι όταν φτάνει δεν μιλάει/ μόνο φιλάει και ξαναζωντανεύει τον νεκρό».
«Το “Ρέκβιεμ” αναφέρεται στα ανθρώπινα πάθη και αδυναμίες με έναν άλλον τρόπο: προσπαθεί να πλησιάσει την ιδέα του θανάτου και του απρόσκοπτου συναισθήματος για έναν ιερό σκοπό», λέει ο συνθέτης συγκινημένος από την ανταπόκριση των Ρεθυμνιωτών.
«Μέσα σε λίγους στίχους ο Δημήτρης Καπετανάκης θίγει όλα εκείνα τα στάδια και τις μεταπτώσεις ενός έρωτα: την προσμονή, το δόσιμο άνευ όρων, τη φθορά, την απώλεια, την αρρώστια. Ετσι, όταν μου ζητήθηκε να ετοιμάσω αυτήν την επετειακή συναυλία, αμέσως κατέληξα σ’ αυτό.
Οχι γιατί με γοητεύουν οι μεγάλες έννοιες, αλλά γιατί ήθελα να αναπτύξω και να συνδέσω τη συμπαντική έννοια της θυσίας με αυτήν της αγάπης. Ο ποιητής επιμένει πως μπορεί η αγάπη να αργεί αλλά όταν φτάσει κατακλύζει την ψυχή μας και προσφέρει σπουδαίες πράξεις, όπως αυτή της εθελοθυσίας των Κρητών, στο όνομα της ελευθερίας και της πίστης».
Ευτυχώς που η κονσόλα της ΕΡΤ έξω από το Ωδείο αλλά και οι τεχνικοί που ακολούθησαν την ορχήστρα ως την Κρήτη μαρτυρούσαν πως η συναυλία καταγράφηκε. Ας ελπίσουμε ότι κάποια στιγμή εκτός από τις μεταδόσεις στα κρατικά κανάλια θα την κρατάμε στα χέρια και σε cd.
